Drzewa małych przestrzeni (cz. I). Odmiany o koronach kulistych

W różnych ofertach, opracowaniach i rankingach drzewa nazywane są często alejowymi lub ulicznymi. Określenia te bywają mylące. W tradycji sztuki ogrodowej aleje dojazdowe do rezydencji oraz parkowe budowano z rytmicznie posadzonych dużych drzew o majestatycznych koronach — lip, dębów, buków, wiązów, kasztanowców, jesionów, topoli czarnych, platanów.

 

Monumentalnością podkreślały one rangę traktu komunikacyjnego, tworzyły osie widokowe i kompozycyjne zespołów pałacowo-ogrodowych oraz dawały cień. Duże drzewa wymagały przestrzeni, aby rozwinąć system korzeniowy oraz utworzyć stabilną strukturę korony. Obecnie przestrzeń staje się jednak cenna lub istnieją różne ograniczenia techniczne, stąd coraz częściej poszukuje się drzew, które zajmują niewiele miejsca. Zarazem konieczna jest większa precyzja przy klasyfikowaniu gatunków lub odmian do poszczególnych grup użytkowych.

 

Odporność na warunki stresowe

 

Pojęcie „drzewo uliczne” także bywa różnie rozumiane. Dobierając gatunki przydatne do sadzenia przy ulicach miast powinno się przede wszystkim zwracać uwagę na odporność na skrajne warunki stresowe w pasie drogowym, czyli na:

• niedobór wolnej powierzchni gleby wokół drzew (powierzchni biologicznie czynnej),
• złą jakość podło­ża (brak dostępności wody, niedobór azotu, silnie zasadowy odczyn, zasolenie),
• podwyższoną temperaturę powietrza (a tym samym spadek jego wilgotności),
• obecność gazowych związków toksycznych.

Obecność dwutlenku siarki (SO₂), którego zawartość w powietrzu wzrasta zimą w okresie grzewczym, powoduje rozkład chlorofilu, a tym samym negatywnie wpływa na przebieg procesu fotosyntezy. Fluor (F₂) i jego związki (HF) oddziałują niekorzystnie na gospodarkę wodną roślin. Związki oksydacyjne: ozon (O₃) i peroksyacetyloazotan (PAN) zaburzają fotosyntezę, oddychanie oraz procesy enzymatyczne. Amoniak powoduje uszkodzenia liści lub igieł.
W przypadku drzew sadzonych przy jezdniach wielkość rośliny jest sprawą drugorzędną i zależy od szerokości ulicy.

Niewielkie korony

Powierzchnie przeznaczone do uprawy drzew kurczą się, zmniejsza się przestrzeń przeznaczona dla nich zarówno na ulicach, placach wielkomiejskich, jak i w prywatnych ogrodach. Projektantom z pomocą przychodzą szkółkarze, którzy oferują coraz więcej tak zwanych odmian pokrojowych. Zachowują one zwartą koronę kulistą, stożkową lub kolumnową, bez formowania. Drzewa „małych przestrzeni” o uporządkowanym, zgeometryzowanym wyglądzie są stosowane dla wydobycia cech architektury, podkreślenia osi budowli, perspektywy, a z wysmukłych form można tworzyć szpalery. Te o zwartej koronie, z gałęziami skierowanymi ku górze lub na boki, mogą być sadzone na terenach silnie zurbanizowanych, wzdłuż ruchliwych ulic, o ile gatunek znosi wielkomiejski stres. Na wąskich ulicach, na chodniku blisko budynków takie drzewa nie zabierają światła mieszkańcom kamienic, a miejskim wnętrzom dodają elegancji.

Przedstawione poniżej odmiany drzew wybrałam, kierując się ich przydatnością do wykorzys­tania w miastach, zwracając przede wszystkim uwagę na średnicę korony, główny walor dekoracyjny oraz odporność roślin na zanieczyszczenia powietrza i gleby, a także suszę. W przypadku opisanych poniżej odmian o kulistym pokroju korony jej średnica u dorosłych okazów nie przekracza 6–7 m. W kolejnych częściach tego cyklu opiszę odmiany drzew o koronach kolumnowych oraz stożkowych lub jajowatych.

Klon polny (Acer campestre) 'Nanum’
Tworzy gęste, regularne, kuliste korony, osiągające średnicę 3–5 m (fot. 1). Jesienią jego liście przebarwiają się na złocisty kolor. System korzeniowy jest gęsty, zwarty. Klon ten najlepiej rośnie na glebach wilgotnych, przepuszczalnych, wapiennych, ale wyjątkowo dobrze znosi suszę. Może być sadzony zarówno na stanowiskach słonecznych, jak i silnie zacienionych. Uważany jest za umiarkowanie wytrzymały na mróz, względnie odporny na zanieczyszczenie powietrza dwutlenkiem siarki i amoniakiem (NH₃) oraz na zasolenie gleby, wrażliwy na zanieczyszczenie powietrza F₂ lub HF. Wskazywany jako jeden z gatunków najlepiej znoszących trudne warunki we wszystkich siedliskach miejskich.

Klon pospolity (Acer platanoides) 'Globosum’
Osiąga wysokość 4–5 m. Koronę ma bardzo gęs­tą, początkowo kulistą, potem płasko-kulistą o średnicy 4–5 m (fot. 2). Roczny przyrost pędów wynosi około 15 cm. Żółtozielone kwiaty, zebrane w baldachogrona, pojawiają się tuż przed rozwojem liści, które jesienią przebarwiają się na żółto. System korzeniowy jest płytki, z wieloma drobnymi korzeniami. Klon ten rośnie na każdym typie gleby, z wyjątkiem bardzo suchych i podmokłych, od lekko kwaśnych do zasadowych, na stanowis­kach słonecznych oraz półcienistych. Dobrze znosi warunki miejskie, ale jest wrażliwy na zasolenie gleby, średnio wrażliwy na zanieczyszczenie powietrza związkami siarki, względnie odporny na zanieczyszczenie O₃ i związkami fluoru. Obserwuje się jednak osłabienie rozwoju tego drzewa nawet na szerszych pasach zieleni przyulicznej, a więc nadaje się jedynie na ulice o mniejszym natężeniu ruchu kołowego.

Surmia bignoniowa (Catalpa bignonioides) 'Nana’
Drzewo o wysokości 4–7 m (zależnie od wysokoś­ci szczepienia). Tworzy korony gęste, początkowo kuliste, później wyraźnie płasko-kuliste, dwukrotnie szersze niż wyższe (średnica 3–4 m). Wadą surmii jest późny rozwój liści na wiosnę, które są duże, łatwo uszkadzane przy silnym wietrze i opadają najczęściej po pierwszych przymrozkach, bez zmiany barwy. Odmiana 'Nana’ (fot. 3) nie tworzy kwiatów. Ma płaski system korzeniowy, słabo rozgałęziony, z silnym korzeniem głównym oraz mięsistymi korzeniami bocznymi. Wymaga gleb żyznych, głębokich, raczej lekkich i umiarkowanie wilgotnych, o odczynie od kwaśne­go do lekko zasadowego. Na zbyt żyznej i wilgotnej glebie pędy nie drewnieją dostatecznie i w efekcie, mogą przemarzać. Odporność surmii na mróz jest niezupełna. Najlepsze dla tego drzewa są więc stanowiska osłonięte od wiatrów, słoneczne. Gatunek jest względnie odporny na zanieczyszczenie powietrza SO₂, średnio wrażliwy na zanieczyszczenie związkami fluoru i wrażliwy na zanieczyszczenie O₃.

Jesion wyniosły (Fraxinus excelsior) 'Nana’
Drzewo osiąga wysokość 2–3 m. Koronę ma gęs­tą, kulistą, o średnicy 1,5–2 m (fot. 4). Poważną wadą jesionów jest późny rozwój liści na wiosnę oraz brak ich jesiennego przebarwiania. System korzeniowy tego gatunku jest bardzo silnie rozwinięty, sięga głęboko oraz daleko poza rzut korony. Jesiony najlepiej rosną na glebach zasobnych, próchnicznych, głębokich, świeżych, wapiennych. Nie tolerują gleb suchych i zbitych, a także z wodą stagnującą. Znoszą ograniczone przykrycie powierzchni systemu korzeniowego. Wymagają stanowisk słonecznych lub półcienistych. Są średnio wrażliwe na kwaśne związki siarki, azotu i fluoru zawarte w powietrzu w okręgach przemysłowych. Jesion bardzo silnie wyjaławia i wysusza glebę w swoim sąsiedztwie.

Miłorząb dwuklapowy (Ginkgo biloba) 'Mariken’
Tę odmianę szczepi się standardowo na wysokoś­ci 1,8 m. Korona takich okazów jest gęsta, początkowo kulista, potem płasko-kulista o średnicy 2–3 m. Starsze gałęzie lekko zwisają (fot. 5). Jesienią liście zmieniają barwę na złocistożółtą. System korzeniowy mocny, gęsty, silnie rozrasta się na głębokość i szerokość. Miłorząb najlepiej rośnie na glebach żyznych, głębokich, wilgotnych, ale przepuszczalnych, nie znosi natomiast gleb podmokłych. Jest tolerancyjny wobec odczynu gleby. Wymaga stanowisk słonecznych. Jest odporny na mrozy (do –30^OC) i wiatr, zanieczyszczenie atmosfery SO₂, a wrażliwy na jej zanieczyszczenie F₂ lub HF. Uważany za stosunkowo odporny na zasolenie gleby, choroby oraz szkodniki. Bywa jednak atakowany przez opieńkę miodową, a jego korzenie chętnie obgryzane są przez norniki.

Wiśnia osobliwa (Prunus x eminens) 'Umbraculifera’
Tworzy drzewa do 3 m wysokości. Jest mieszańcem wiśni pospolitej (P. cerasus) i wiśni karłowatej (P. fruticosa), szczepionym na pniu czereś­ni ptasiej (P. avium). Odmiana 'Umbraculifera’ tworzy korony bardzo gęste, idealnie kuliste, o średnicy 2–2,5 m (u starych okazów nawet do 5 m — fot. 6). Rośnie bardzo wolno. Liście są małe, ciemnozielone, błyszczące. Drobne, białe kwiaty ukazują się obficie na przełomie kwietnia i maja (fot. 7). Owoce dojrzewają jednak rzadko. Jest to gatunek o niewielkich wymaganiach glebowych. Najlepiej rośnie na glebach żyznych, umiarkowanie wilgotnych, wapiennych, na stanowiskach słonecznych i ciepłych. Dobrze znosi warunki miejskie, zwłaszcza upalne lato i suszę. Jest także odporny na zanieczyszczenie powietrza SO₂. Odmianę 'Umbraculifera’ oferowano w Polsce od początku XX wieku, szczególnie pospolita była przed II wojną światową. W katalogach zachodnioeuropejskich figuruje pod nazwą Prunus fruticosa 'Globosa’, a dawniej występowała także jako Prunus cerasus 'Umbraculifera’.

Robinia biała (Robinia pseudoacacia) 'Umbraculifera’

Drzewo osiąga 5–7 m wysokości. Koronę ma gęs­tą, kulistą, później płasko-kulistą o średnicy 4–5 m (fot. 8). Roczny przyrost pędów wynosi około 15 cm. Starsze okazy, dla zachowania zwartej, regularnej korony powinny być strzyżone. Pędy są bezcierniowe. Liście rozwijają się późno na wiosnę i opadają jesienią bez zmiany barwy. Odmiana 'Umbraculifera’ nie wydaje kwiatów. System korzeniowy jest bardzo silny, szeroki i głęboki. Robinia ma małe wymagania wobec gleby. Najlepiej rośnie jednak na glebach zasobnych, gliniasto-piaszczystych, przepuszczalnych, umiarkowanie suchych, ale znosi też piaszczyste, ubogie, suche. Nieodpowiednie dla niej są natomiast gleby ciężkie, nieprzepuszczalne, mokre. Wymaga stanowisk słonecznych. Jest wytrzymała na mrozy, względnie odporna na zanieczyszczenie powietrza SO₂, NH₃, średnio odporna na zanieczyszczenie F₂ lub HF. Dość dobrze znosi zasolenie gleby. Inna bezcierniowa kulista odmiana robinii białej — 'Bessoniana’ — rośnie znacznie silniej i może osiągać wysokość do 15 (20) m oraz średnicę korony 10–12 m.

Autor: dr Małgorzata Frazik-Adamczyk