Wyłączne prawo do odmian roślin (ochrona prawna odmian) jest swoistą formą ochrony własności intelektualnej stosowaną w hodowli roślin. Daje ono hodowcom możliwość zarobkowego korzystania (opłaty licencyjne) z wytwarzanych przez nich odmian roślin uprawnych i jednocześnie stanowi podstawę do odtwarzania nakładów ponoszonych na prowadzenie działalności hodowlanej.
Trzy poziomy regulacji prawnych
Międzynarodowy: * system sui generis UPOV (Międzynarodowy Związek ds. Ochrony Nowych Odmian Roślin), którego zasady zawarto w konwencjach z 1962, 1972, 1978 i 1991 r., Polska jest członkiem UPOV od 1989 roku, a do aktu z 1991 r. przystąpiła w lipcu 2003 r.; * artykuł 27.3 (b) Porozumienia TRIPs (Trade-Related Aspects of International Property Rights, czyli Handlowe Aspekty Ochrony Własności Intelektualnej) zawartego w ramach Światowej Organizacji Handlu (WTO), której Polska jest członkiem.
Regionalny: * wspólnotowe prawo do odmian roślin (ang. Community Plant Variety Rights — CPVR) oparte na Konwencji UPOV z 1991 roku i rozporządzeniu Rady Europy Nr/2100/94, system ten wprowadzono w kwietniu 1995 r.; * Europejskie Biuro Patentowe (EPO), bazujące na Europejskiej Konwencji Patentowej, w krajach UE nie stosuje się systemu patentowego w odniesieniu do ochrony prawnej odmian.
Krajowy: * system sui generis UPOV (obecnie funkcjonuje w 56 krajach, w tym w Polsce), * systemy patentowe (np. w USA, Japonii, Australii), * lub kombinacje obu systemów (np. w USA).
Kraje członkowskie powyższych organizacji lub będące stronami/sygnatariuszami konwencji i porozumień są zobligowane do wdrażania prawa międzynarodowego w ustawodawstwie krajowym.
System ochrony własności intelektualnej w przypadku roślin i nasiennictwa obejmuje ochronę prawną nowych odmian roślin oraz odkryć biotechnologicznych.
System sui generis UPOV
W 1961 roku wiele krajów członkowskich ASSINSEL (Międzynarodowego Stowarzyszenia Hodowców Roślin dla Ochrony Prawnej Odmian) opracowało i wprowadziło w życie swoisty (sui generis) system ochrony własności intelektualnej w formie prawa hodowców do odmian (ang. Plant Breeder’s Rights = PBR), ustanowiony w Konwencji UPOV.
UPOV (z francuskiego Union Internationale pour la Protection des Obtentions Vegetates) jest unią krajów, które wyraziły wolę zastosowania odrębnego od patentów systemu przyznawania hodowcom wyłącznego prawa do odmian. Konwencję UPOV podpisano 2 grudnia 1961 r., a następnie dokonano jej 3 rewizji prawnych, ostatnio 19 marca 1991 r. Obok wymogów proceduralnych, podstawowymi kryteriami przyznawania hodowcom prawa do odmian są: nowość, a także odrębność, wyrównanie i trwałość (OWT) odmian. Konwencja UPOV z 1991 r. (której zasady odzwierciedla, obowiązująca obecnie nasza ustawa o prawnej ochronie odmian roślin) wprowadziła definicję trzech kategorii odmian i określiła prawne relacje pomiędzy nimi.
Nowe kategorie odmian
Odmiany pochodne
Przykładem takich odmian są mutanty. Według konwencji UPOV z 1991 roku, mogą być używane do krzyżowań (zgodnie z prawem hodowcy) — podobnie, jak odmiany konwencjonalne — bez potrzeby autoryzacji (zgody) ze strony właścicieli tych odmian (rys. 1, 2). Jednak nowe odmiany pochodne nie mogą być komercyjnie (zarobkowo) wykorzystywane bez porozumienia i podzielenia się korzyściami materialnymi z właścicielem wyjściowej odmiany, jeśli jest chroniona.
Odmiany nieróżniące się wyraźnie od odmiany chronionej
Wyłączne prawo do odmian jest dość często naruszane przez nieuczciwych użytkowników odmian, którzy argumentując, że używany przez nich materiał siewny (nasiona, zrazy, sadzonki, itp.) pochodzi z odmiany „nieróżniącej się wyraźnie” (niebędącej odrębną z punktu widzenia badań OWT, ale posiadającej pewne cechy odmienne, np. nieco inny odcień kwiatów — rys. 3.) od odmiany chronionej innego hodowcy. Dla uniknięcia tego typu argumentacji ze strony nieuczciwych przedsiębiorców, wprowadzono zapisy w Konwencji UPOV z roku 1991 (art. 14/5) i, następnie, w polskiej ustawie o ochronie prawnej odmian mówiące, że odmiany chronione muszą cechować się odrębnością (potwierdzoną „urzędowymi raportami badań” OWT). Sugerowane nieznaczne różnice we właściwościach pomiędzy spornymi odmianami nie spełniają kryterium „urzędowej odrębności” i stąd nie mogą stanowić podstawy do pogwałcenia prawa własności i bezkarnego komercyjnego wykorzystywania odmian „nieróżniących się wyraźnie” od chronionych odmian innych hodowców.
Odmiany chronione wykorzystywane do powtarzalnego wytwarzania odmian mieszańcowych
Niektóre odmiany są stosowane jako formy rodzicielskie w celu komercyjnego wytwarzania materiału siewnego. Najczęściej dotyczy to odmian mieszańcowych (F1). W takich przypadkach prawo do chronionej formy rodzicielskiej (wyjściowej) lub komponenta nieróżniącego się wyraźnie od chronionej formy rodzicielskiej rozciąga się na wytworzoną z jej udziałem odmianę mieszańcową. Hodowca nowo wytworzonej odmiany mieszańcowej musi posiadać autoryzację ze strony właściciela formy rodzicielskiej i zawrzeć z nim porozumienie odnośnie podziału korzyści podczas komercyjnego wykorzystywania nowych odmian (podobnie, jak w przypadku odmian pochodnych).
Wspólnotowe prawo do odmian roślin (CPVO)
Przyznawanie prawa. Instytucją zarządzającą całokształtem spraw z nim związanych jest Wspólnotowe Biuro Odmian Roślin (ang. Community Plant Variety Office) z siedzibHodowcy, którym przyznano wspólnotowe prawo do odmiany, korzystają z niego na terytorium wszystkich krajów członkowskich UE, czyli na poziomie wspólnotowym. Można w tym systemie chronić odmiany należące do wszystkich rodzajów i gatunków roślin.
Zgodnie z art. 92.1 rozporządzenia Rady Nr 2100/94, prawo wspólnotowe przyznane hodowcy do określonej odmiany ma charakter nadrzędny w stosunku przyznanego wcześniej prawa do tej odmiany (ochrony na poziomie krajowym) w kraju członkowskim. Innymi słowy, prawo wspólnotowe i prawo krajowe przyznane hodowcy dla tej samej odmiany mają charakter wykluczający się, na korzyść prawa wspólnotowego.
Wniosek o przyznanie wspólnotowego prawa do odmiany może składać osoba fizyczna lub prawna mająca miejsce zamieszkania lub siedzibę na obszarze UE. Natomiast hodowcy z krajów członkowskich UPOV, ale niebędących krajami członkowskimi UE, składają wniosek o przyznanie wspólnotowego prawa poprzez upoważnionych pełnomocników zamieszkałych na terytorium UE. Wniosek może być wypełniony w jednym z urzędowych języków Unii Europejskiej i złożony bezpośrednio do CPVO w Angers. Formularze zgłoszeniowe są dostępne na stronie internetowej CPVO (www.cpvo.eu.int). W pierwszym etapie wniosek jest sprawdzany pod względem formalnym oraz weryfikowany, czy zawarte w nim informacje są właściwe i kompletne. Przede wszystkim sprawdza się, czy odmiana spełnia kryterium nowości (1 rok dla odmian pochodzących z krajów członkowskich i 4 lub 6 lat* dla odmian pochodzących spoza UE).
Jeżeli nie zostaną stwierdzone przeszkody formalne do przyznania wspólnotowego wyłącznego prawa do odmiany, a wnioskodawca uiści stosowne opłaty, CPVO organizuje badania urzędowe OWT zgłoszonej odmiany. Mają one na celu stwierdzenie, czy odmiana spełnia kryteria odrębności, wyrównania i trwałości. W trakcie określania odrębności sprawdza się, czy badana odmiana jest wyraźnie odróżnialna od jakiejkolwiek innej odmiany, uznanej za „powszechnie znaną” w momencie złożenia wniosku o przyznanie wyłącznego prawa.
Za odmianę „powszechnie znaną” CPVO uznaje odmiany:
-
zarejestrowane w krajowych rejestrach lub chronione na poziomie wspólnotowym lub przynajmniej w jednym kraju Europejskiego Obszaru Gospodarczego (EOG),
-
chronione w innym kraju członkowskim UPOV (niebędącym krajem członkowskim UE lub EOG),
-
zgłoszone do przyznania wyłącznego prawa lub zgłoszone do krajowych rejestrów odmian na obszarze UE odmiany, których materiał siewny lub materiał ze zbioru znajduje się w unijnym obrocie,
-
w których przypadku obecność żywych materiałów roślinnych stwierdza się w publicznie dostępnych kolekcjach roślin.
Badania urzędowe OWT powierza CPVO kompetentnym instytucjom, zwykle jednostkom rejestrowym krajów członkowskich, które prowadzą regularne badania tego typu w celu rejestracji bądź przyznania wyłącznego prawa do odmian. Prowadzone są one zgodnie z tzw. protokołami badawczymi opracowanymi przez ekspertów i zatwierdzanymi przez Radę Administracyjną CPVO.
Po stwierdzeniu odrębności, wyrównania i trwałości oraz zaakceptowaniu zaproponowanej przez hodowcę nazwy odmiany, zgodnie z rozporządzeniem Komisji Europejskiej Nr 930/2000, CPVO przyznaje hodowcy wspólnotowe prawo do danej odmiany. Posiadacz takiego prawa otrzymuje stosowne świadectwo i kopię urzędowego opisu chronionej odmiany.
Wspólnotowe prawo jest przyznawane na 25 lat (odmiany większości gatunków roślin) albo na 30 lat (winorośl, ziemniak i drzewa owocowe).
Zakres. Określa go art. 13, rozporządzenia Rady EC Nr 2100/94. Autoryzacji ze strony posiadacza prawa do odmiany podlegają następujące akty komercyjnego wykorzystania jej materiału siewnego:
-
prowadzenie hodowli zachowawczej chronionej odmiany,
-
wytwarzanie lub rozmnażanie oraz przygotowanie (kondycjonowanie) do rozmnażania,
-
oferowanie do sprzedaży, sprzedaż i wszelkie inne formy zbywania (marketingu) materiału siewnego,
-
eksport z obszaru UE,
-
import do obszaru UE,
-
przechowywanie dla któregokolwiek z wyżej wymienionych celów,
-
przygotowanie materiału siewnego do obrotu.
Prawo do odmiany odnosi się także do materiału ze zbioru chronionej odmiany i produktów wytworzonych bezpośrednio z tej odmiany w przypadkach, gdy hodowca nie miał możliwości wyegzekwowania przywilejów z wyłącznego prawa w odniesieniu do materiału siewnego tej odmiany. Wyłączne prawo odnosi się również do materiału siewnego roślin ozdobnych i sadowniczych, jeżeli jest on ponownie używany w celach zarobkowych jako: materiał rozmnożeniowy do produkcji roślin ozdobnych, kwiat cięty albo materiał siewny drzew, krzewów czy bylin.
Zapisy w art. 13, ust. 5 wyżej wymienionego rozporządzenia korespondują z art. 14(5) konwencji UPOV z 1991 roku i dają hodowcy możliwość wyegzekwowania wyłącznego prawa w odniesieniu do trzech specyficznych kategorii odmian:
-
pochodnych,
-
nieróżniących się wyraźnie od odmian chronionych
-
i tych, u których wytworzenie materiału siewnego wymaga powtarzalnego używania chronionej odmiany lub odmian nieróżniących się wyraźnie od odmian chronionych.
Odstępstwa. W pracach hodowlanych hodowcy mogą swobodnie wykorzystywać w programach krzyżowań zarówno chronione odmiany konwencjonalne, jak i:
-
pochodne,
-
nieróżniące się wyraźnie od odmian chronionych,
-
używane jako formy wyjściowe do tworzenia mieszańców.
W przypadku otrzymania nowych odmian z zastosowaniem którejkolwiek z trzech wymienionych kategorii chronionych odmian wymagana jest autoryzacja (zgoda) ze strony ich właścicieli w przypadku ich komercyjnego wykorzystania.
Inne obligatoryjne odstępstwa od wyłącznego prawa są wymienione w art. 15. Konwencji UPOV, a dotyczą możliwości stosowania materiału siewnego do celów naukowych i doświadczalnych oraz do własnych niezarobkowych potrzeb (bez wprowadzania na rynek).
Prawo hodowców do odmian roślin uprawnych w Polsce
Regulowane jest ustawą o ochronie prawnej odmian z 26 czerwca 2003 r. (Dz. U. 137 z 6 sierpnia 2003, poz. 1300). Ustawa ta jest aktem prawnym wyłącznie o charakterze krajowym i, podobnie jak w krajach członkowskich UE, opiera się na postanowieniach Konwencji UPOV, a nie na jakichkolwiek wspólnotowych rozwiązaniach prawnych. Zawarte w niej przepisy odnoszą się tylko do odmian chronionych wyłącznym prawem na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej i uwzględniają krajowe uwarunkowania ekonomiczno-organizacyjne w hodowli roślin oraz ogólną kondycję finansową polskiego rolnictwa. Odmiany roślin oraz czysto biologiczne sposoby hodowli roślin nie są natomiast w Polsce przedmiotem patentowania (art. 29.1 ustawy o prawie własności przemysłowej).
Urzędowym badaniem, przyznawaniem hodowcom wyłącznego prawa do odmiany (na poziomie krajowym), prowadzeniem Księgi ochrony wyłącznego prawa do odmian (KO) zajmuje się Centralny Ośrodek Badania Odmian Roślin Uprawnych (COBORU) w Słupi Wielkiej. Dyrektor COBORU w drodze decyzji administracyjnej przyznaje wyłączne prawo, odmawia przyznania go lub stwierdza nieważność wyłącznego prawa albo pozbawia hodowcę tego prawa. Przyznanie wyłącznego prawa następuje na wniosek hodowcy (krajowego lub zagranicznego), jeżeli odmiana jest nowa, odrębna, wyrównana i trwała oraz ma odpowiednią nazwę, czyli odbywa się na podobnych zasadach, jak opisane w poprzednim rozdziale, poświęconym wspólnotowemu prawu.
Badania urzędowe. Po spełnieniu wymogów formalnoprawnych, stwierdzeniu kryterium nowości i wniesieniu przez hodowcę stosownych opłat rejestrowych (ok. 10-krotnie niższych niż te obowiązujące w CPVO), Centralny Ośrodek przeprowadza urzędowe badania OWT. Może ich zaniechać w stosunku do odmian zbadanych za granicą, jeżeli z umów międzynarodowych wynika, że na zasadzie wzajemności uznaje się wyniki badań zagranicznych. Badania OWT roślin ogrodniczych prowadzone są przez 2 kolejne sezony owocowania (2 kolejne sezony wegetacyjne) w wyspecjalizowanych stacjach doświadczalnych COBORU oraz w Instytucie Sadownictwa i Kwiaciarstwa, według metodyki opracowanej przez Centralny Ośrodek na podstawie wytycznych UPOV. W przypadku odmian pochodnych możliwe jest skrócenie badań do jednego sezonu (tzw. fast track).
Odmianę uznaje się za odrębną, jeżeli różni się ona wyraźnie przynajmniej jedną właściwością od innych znanych odmian. Odmianę uznaje się za wyrównaną, gdy jej rośliny są wystarczająco podobne do siebie charakterystycznymi dla niej właściwościami, przy uwzględnieniu sposobu rozmnażania danej odmiany. Odmianę uważa się za trwałą, jeżeli jej charakterystyczne właściwości nie zmieniają się po jej rozmnożeniu lub na końcu jej cyklu rozmnożeń czy krzyżowań.
Urzędowy raport wyników badań OWT stanowi, obok innych wymagań, podstawę merytoryczną udzielenia hodowcy wyłącznego prawa do odmiany (bądź odrzucenia jego wniosku).
Dokumentacja urzędowa. COBORU prowadzi spis odmian zgłoszonych do przyznania wyłącznego prawa oraz Księgę ochrony wyłącznego prawa do odmian. Hodowcy, któremu w drodze decyzji administracyjnej przyznano wyłączne prawo do odmiany, wydaje się świadectwo przyznania wyłącznego prawa, a — po przyjęciu odmiany do badań — świadectwo tymczasowego wyłącznego prawa (chronione są więc odmiany już przyjęte do badań, a nie tylko te wpisane do Księgi ochrony).
Centralny Ośrodek publikuje w swoim „Diariuszu” informacje o zgłoszeniu do przyznania wyłącznego prawa, przyznaniu wyłącznego prawa lub stwierdzeniu jego nieważności albo pozbawienia hodowcy wyłącznego prawa do odmiany. Wykaz odmian chronionych wyłącznym prawem znajduje się ponadto na stronie internetowej COBORU (www.coboru.pl).
Licencje. Hodowca może w drodze umowy licencyjnej udzielić innej osobie upoważnienia (licencji) do korzystania z wyłącznego prawa do odmiany lub do prowadzenia jej zachowania.
Jeżeli osoba nieuprawniona zgłosiła wniosek o przyznanie wyłącznego prawa lub jeżeli przyznano to prawo osobie nieupoważnionej, uprawniony hodowca odmiany może żądać odmowy przyznania wyłącznego prawa lub jego unieważnienia.
Pierwszeństwo do wyłącznego prawa. W przypadku, gdy dwóch lub więcej hodowców, niezależnie od siebie, wyhodowało, odkryło i wyprowadziło taką samą odmianę (Konwencja UPOV 1991, Art. 11, 1–4), hodowcą uprawnionym do wyłącznego prawa jest ten, który pierwszy złożył wniosek w jednostce rejestrowej w dowolnym kraju, będącym stroną odpowiednich porozumień międzynarodowych (UPOV). Prawo pierwszeństwa obowiązuje przez 12 miesięcy od daty złożenia pierwszego wniosku o przyznanie wyłącznego prawa. Dla skorzystania z prawa pierwszeństwa hodowca musi ten fakt odpowiednio udokumentować (tj. w ciągu 3 miesięcy przesłać autoryzowane kopie dokumentów pierwszej aplikacji wraz z próbkami nasion bądź innymi wiarygodnymi dowodami, że jest to ta sama odmiana).
Zakres wyłącznego prawa. Jest taki sam, jak zakres w przypadku wspólnotowego prawa do odmian (czyt. str. 90), przy czym w punkcie dotyczącym eksportu i importu materiału siewnego odnosi się do terytorium RP.
W przypadku odmian pochodnych i składników mieszańca prawo danego hodowcy współistnieje z prawem innego hodowcy do tych odmian. Wymienieni hodowcy muszą zawrzeć porozumienie w odniesieniu do zasad podziału korzyści w trakcie komercyjnej eksploatacji nowych odmian, powstałych z udziałem wymienionych grup odmian (tj. pochodnych lub komponentów mieszańca).
Odstępstwa od wyłącznego prawa (art. 22, ust. 3 ustawy o prawnej ochronie odmian) są podobne, jak w przypadku wspólnotowego wyłącznego prawa do odmiany.
Wygasanie wyłącznego prawa
Wyłączne prawo do materiału siewnego chronionej odmiany wygasa z chwilą zakupu i uiszczenia opłaty licencyjnej (royalty) przez użytkownika odmiany od hodowcy na jednorazową komercyjną eksploatację określonej kategorii i ilości materiału siewnego tej odmiany. Po wniesieniu przez użytkownika opłaty licencyjnej za korzystanie z materiału siewnego chronionej odmiany ma on prawo do jednorazowego rozmnoenia tego materiału w celach komercyjnych.
Zasady ochrony prawnej odkryć w biotechnologii
Najbardziej znaną i powszechną formą ochrony własności intelektualnej w biotechnologii są systemy patentowe. W krajach UE ochrona prawna takich odkryć jest regulowana dwoma aktami prawnymi: * dyrektywa 98/44 EC (European Directive on Biological Inventions), * European Patent Convention (EPC).
Zdaniem Światowej Federacji Nasiennej (ISF, dawniej ASSINSEL), odmiany z opatentowanymi elementami genetycznymi powinny być dostępne do dalszej hodowli w ramach tzw. wyjątku hodowlanego (ang. breeders exemption), zawartego w Konwencji UPOV. Natomiast komercjalizacja wytworzonych z ich udziałem odmian wymaga autoryzacji (uzyskania licencji) ze strony właściciela opatentowanych elementów genetycznych lub właściciela odmiany wyjściowej (w przypadku odmian pochodnych).
Amerykański system patentowy jest najbardziej restrykcyjny i nie ma w nim znanych w innych krajach odstępstw, jak: możliwości korzystania z wynalazków do działalności doświadczalnej, czy do własnych, niezarobkowych celów. Patenty przyznawane tam roślinom nie uwzględniają ponadto wyjątku hodowlanego, przywileju rolnika (farmer’s privilage).
W Europie prawo patentowe jest mniej restrykcyjne. Europejska Konwencja Patentowa (EPC) przewiduje: wykorzystanie odkryć do własnych i niekomercyjnych celów, stosowanie innowacji do celów eksperymentalnych,
Unijna dyrektywa (European Directive on Biological Inventions — EC 98/44) dotycząca odkryć biotechnologicznych pozwala patentować transgeniczne rośliny i zwierzęta, sekwencje genowe, stosować „przywilej rolnika” dla drobnych rolników i wykorzystywania przez nich materiału siewnego „z samorozmnażania”. Nie zawiera natomiast regulacji dającej hodowcom wolny dostęp do odmian zawierających opatentowane odkrycie biotechnologiczne jako materiału wyjściowego do hodowli.
Prawo hodowców do odmian a opatentowane odkrycia
Problem koegzystencji pomiędzy hodowcami posiadającymi wyłączne prawo do odmian a posiadaczami patentów na określone odkrycia w biotechnologii rozwiązują zapisy Konwencji UPOV z 1991 roku, wprowadzające kategorię odmian pochodnych.
Odmiany pochodne to odmiany powstałe najczęściej w wyniku mutacji w odmianach macierzystych, krzyżowań wstecznych i na drodze inżynierii genetycznej. Odmiany takie różnią się od odmiany wyjściowej (macierzystej) bardzo nieznacznie, zazwyczaj pojedynczymi cechami, zachowując właściwości odmiany macierzystej wynikające z jej genotypu bądź kombinacji genotypów.
Odmiana pochodna zawierająca opatentowany konstrukt genetyczny może być chroniona przez hodowcę, który ją wytworzył, ale nie może być komercyjnie przez niego użytkowana, bez autoryzacji (porozumienia) właściciela opatentowanego konstruktu genetycznego. Odwrotnie, właściciel patentu nie może komercyjnie eksploatować chronionej odmiany, do której opatentowany element został wprowadzony bez zgody ze strony właściciela chronionej odmiany.
Wprowadzenie koncepcji odmian pochodnych pozwala na dalsze zachowanie w hodowli roślin prawa hodowcy do swobodnego stosowania odmian chronionych w pracach hodowlanych, zwanego „wyjątkiem hodowlanym”. Ma to kluczowe znaczenie dla rozwoju hodowli. Jednakże w dobie postępującego rozwoju biotechnologii i rozszerzającej się praktyki patentowania rozmaitych odkryć biotechnologicznych napotyka się coraz większe trudności z wdrażaniem i egzekwowaniem prawa hodowcy. Tym bardziej że systemy patentowe, zwłaszcza w USA, nie przewidują żadnych odstępstw — do celów badawczych, a zwłaszcza hodowlanych.
Autor: Prof. dr hab. Edward S. Gacek