W chłodnym klimacie naszego kraju najważniejszym czynnikiem ograniczającym możliwości uprawy wielu gatunków i odmian drzew oraz krzewów obcego pochodzenia są mrozy zimowe, a także wczesne (już we wrześniu) i późne (nawet w czerwcu) przymrozki. Polska należy do grupy kilkunastu najchłodniejszych krajów świata, toteż musimy się liczyć ze znacznie uboższym doborem drzew i krzewów w porównaniu z państwami zachodniej oraz południowej Europy. Dodatkowym ograniczeniem jest u nas przejściowy — między atlantyckim i kontynentalnym — klimat, ogólnie niekorzystny dla uprawy omawianej grupy roślin, z uwagi na jego zmienność, zarówno w miesiącach, jak i w latach. Okresowo występują zimy „syberyjskie” lub łagodne, albo nietypowe (np. z ociepleniem w styczniu bądź lutym, a silnymi mrozami w listopadzie i w marcu). Szczególnie niebezpieczne są duże dobowe wahania temperatury w marcu. Zdarzają się lata suche, rzadziej deszczowe. Zarówno ekstremalna temperatura zimowa, jak i zmienność pogody w okresie wegetacyjnym, a zwłaszcza wahania temperatury, powodują zakłócenia we wzroście i rozwoju, a często poważne uszkodzenia roślin.
W tym kontekście zaskakują wyniki inwentaryzacji drzew i krzewów uprawianych w Polsce, zebrane w 1999 roku na podstawie ankiet rozesłanych do wszystkich ogrodów botanicznych oraz niektórych szkółek. Opracowane na tej podstawie zestawienie polskiej dendroflory (opublikowane w Pracach Ogrodu Botanicznego Uniwersytetu Wrocławskiego) obejmuje 7040 taksonów drzew, krzewów i krzewinek z 345 rodzajów, w tym około 2900 gatunków i odmian geograficznych oraz ponad 4100 odmian uprawnych (tzw. kultywarów). Liczby te zaskoczyły wielu dendrologów, a ponieważ w wykazach figuruje szereg gatunków nie w pełni odpornych na mróz na terenie całego kraju, tym bardziej konieczna wydaje się rejonizacja upraw w Polsce.
Pierwsze polskie próby rejonizacji
W podręcznikach drzewoznawstwa, w doborach drzew i krzewów, a także w licznych artykułach z dziedziny dendrologii i szkółkarstwa zwykle w różny sposób ocenia się możliwości uprawy gatunków i odmian w odrębnych regionach klimatycznych. W starszych publikacjach przedstawiano to w sposób opisowy. W „Drzewoznawstwie” pod redakcją Białoboka i Hellwiga z 1955 roku oparto się głównie na kolekcjach kórnickich i parkach zachodniej Polski, toteż rejonizacja ta dotyczy przede wszystkim uprawy drzew oraz krzewów w cieplejszych regionach kraju. W doborach drzew i krzewów dla terenów zurbanizowanych z 1951 roku (Z. Czubiński, Z. Hellwig, A. Zielonko) wydzielono dwie strefy klimatyczne: A — zachodnią oraz B — dla centralnej i wschodniej części kraju, a przy niektórych gatunkach można tam znaleźć adnotację „na wschodzie”, odnoszącą się do województwa białostockiego i części Lubelszczyzny. Wschodnia część Polski, z wyjątkiem dawnej Galicji, jest dosyć uboga w obce gatunki drzew oraz krzewów i słabiej poznana w porównaniu z Polską zachodnią.
Podział „Kórnicki”
Przełom nastąpił w 1973 roku, kiedy to zespół dendrologów z Kórnika — W. Bugała, H. Chylarecki i T. Bojarczuk — przygotował na zlecenie Instytutu Gospodarki Komunalnej „Zrejonizowany dobór drzew i krzewów do uprawy w Polsce” (opublikowany w roczniku „Arboretum Kórnickiego” w 1980 r.). Autorzy opracowali własny podział kraju na 5 stref klimatycznych, opierając się na trzech podstawowych kryteriach. Po pierwsze wyodrębniono krainy geograficzne, m.in. na podstawie położenia geograficznego oraz ukształtowania terenu. Drugim kryterium były wieloletnie dane klimatyczne, przede wszystkim warunki cieplne (średnia i ekstremalna temperatura powietrza, liczba dni mroźnych i z przymrozkami, długość okresu wegetacyjnego, współczynnik kontynentalizmu) oraz wilgotnościowe (sumy roczne i rozkład opadów, długość zalegania pokrywy śnieżnej). Ważną, a zarazem niedocenianą, cechą warunków klimatycznych są również różnice w ilości promieniowania słonecznego i sumie ciepła, jaką rośliny otrzymują w czasie wegetacji. Trzecim kryterium były informacje o rozmieszczeniu, żywotności i odporności na mróz starszych okazów drzew oraz krzewów rosnących na terenie całego kraju, a szczególnie wielu gatunków ozdobnych nie w pełni odpornych na niską temperaturę. Informacje te były zbierane bezpośrednio w terenie i uzupełniane danymi z literatury. Na tej podstawie wykreślono granice 5 stref klimatycznych (rys.1), a w każdej z nich wyróżniono 2–5 podregionów klimatycznych.
Do strefy I zaliczono rejon zachodni, umiarkowanie ciepły, o wpływach oceanicznych, a do strefy III — rejon wschodni, chłodny, o wpływach kontynentalnych, do którego włączono podregion Gór Świętokrzyskich (biegun zimna niżowej Polski znajduje się w okolicach Olecka i Suwałk).
Między tymi strefami rozciąga się rejon przejściowy, obejmujący środkową część kraju — strefa II. Wydzielono również strefę IV, podgórską, będącą — szczególnie we wschodniej części — pod wpływem klimatu kontynentalnego, o dosyć surowych i śnieżnych zimach, ale o długim okresie wegetacyjnym, ciepłych miesiącach letnich oraz największym w Polsce natężeniu promieniowania słonecznego. Strefa górska (V) obejmuje Sudety i Karpaty, charakteryzuje się obfitymi opadami oraz chłodnym klimatem. Ozdobne drzewa i krzewy mogą być uprawiane w Sudetach w zasadzie do wysokości 800 m n.p.m., a w Karpatach do 600 m n.p.m. Podział ten przyjął się w Polsce i jest powszechnie stosowany.
Przykłady z zagranicy
Podobnych podziałów, opracowywanych w różnych krajach i częściach świata przez wielu autorów, używa się w obcojęzycznych podręcznikach drzewoznawstwa. Do najbardziej znanych i cieszących się uznaniem w naszym kraju należy 3-tomowe dzieło Gerda Krssmanna „Handbuch der Nadel- und Laubgehlze” (przetłumaczone w połowie lat 80. na język angielski) oraz klucz „Manual of Cultivated Trees and Shrubs” Amerykanina niemieckiego pochodzenia, Alfreda Rehdera, kiedyś dyrektora Arboretum Arnolda w Bostonie.
Rehder wyróżnia 7 stref klimatycznych, opierając się tylko na jednym kryterium — średniej wieloletniej temperaturze minimalnej. Mapa dla Stanów Zjednoczonych została opracowana na podstawie atlasu z 1936 roku. Wyszczególnione tam strefy nie mają równego przedziału temperatury, są wyróżniane co 5°, 10° lub 15°F, co odpowiada 2,8°, 5,6° i 8,3°C. Przy opisie gatunku jest zaznaczony numer strefy, w której dana roślina może być bezpiecznie uprawiana, ale w strefie „niższej” już nie. Porównując przedziały temperatury minimalnej w strefach można stwierdzić, że większość powierzchni Polski znajduje się w strefie V (od –20,6°C do –23,3°C). Najchłodniejsza część naszego kraju położona jest w strefie IV (od –23,3°C do –28,9°C), natomiast najcieplejsza w VI (od –15,0°C do –20,6°C). Dla każdej strefy podana jest lista gatunków charakterystycznych.
W starszych wydaniach dzieła Krssmanna (np. „Liściaste” z 1960 roku) autor przedstawia mapę Europy z podziałem na 6 stref klimatycznych (a–f), również na podstawie średniej temperatury minimalnej powietrza, wydzielonych co 5°C. Większy obszar naszego kraju znajduje się w strefie „e”, w przedziale temperatury od –15oC do –20°C, a jedynie część północno-wschodnia i górzysta południowo-wschodnia — w strefie „f” (poniżej –20°C). Brak oznaczeń przy opisach gatunków wskazuje, że roślina jest odporna na mróz w strefie „e” i w cieplejszych, ale w strefie „f” wymaga zabezpieczenia na zimę. Pojedynczy symbol ^ oznacza strefę „d”, dwa ^^ — strefę „c”, a trzy ^^^ — strefę „b”, w której średnia roczna temperatura minimalna utrzymuje się w granicach od 0°C do –5°C. Ponieważ strefy a–d nie występują na terenie naszego kraju, gatunki drzew i krzewów opatrzone „daszkami” nie nadają się do uprawy w Polsce.
W 1960 roku Ministerstwo Rolnictwa USA (USDA) opracowało mapę stref klimatycznych dla Stanów Zjednoczonych i południowej Kanady (Plant Hardiness Zone Map lub USDA Frost Hardiness Zone Map) z podziałem na 10 stref — co 10°F (w zaokrągleniu co 5,55°C). W najchłodniejszej strefie 1., obejmującej północną i środkową Kanadę, średnia wieloletnia temperatura minimalna wynosi poniżej –50°F (–45,5°C), a w najcieplejszej, 10. strefie (południowa Floryda) — od +30°F do +40°F (od –1,1°C do +4,4°C).
W 1984 roku Niemcy W. Heinze i D. Schreiber w pracy „Eine neue Kartierung der Winterhrtezonen fr Gehlze in Europa”, czyli „Nowa mapa stref odporności drzew na mróz w Europie” (opublikowanej w rocznikach Niemieckiego Towarzystwa Dendrologicznego), wyodrębnili strefy klimatyczne Europy według zasad przyjętych przez cytowanych w poprzednim akapicie Amerykanów, na podstawie wyników pomiarów z kilkuset stacji meteorologicznych, w tym 62 z Polski. Nasz kraj znalazł się w granicach trzech stref: 5., 6. i 7. Dla środkowej Europy (Niemcy, Polska, Austria, Czechy, Węgry i Słowacja) autorzy wydzielili podstrefy co 5°F (około 2,8°C). Terytorium Polski mieści się w podstrefach 5b, 6ab i 7ab (rys. 2). Jako rośliny-indykatory dla strefy 5. przyjęto — Acer campestre, Cornus mas i Taxus cuspidata, dla strefy 6. — Buxus sempervirens, Hedera helix, Juglans regia, Quercus petraea i Taxus baccata, a dla strefy 7. — Cedrus atlantica, Ilex aquifolium i Prunus laurocerasus. Podział ten przyjmuje się w Europie, w tym także w Polsce, i należy sądzić, że w przyszłości będzie on powszechnie obowiązywał, obok „kórnickiego”, dla charakteryzowania odporności gatunków na mróz.
W 1983 roku („Iglaste”) i w wydaniach w języku angielskim czterotomowego już dzieła Krssmanna, wprowadzono podział na strefy klimatyczne, wzorując się na 10-stopniowym podziale amerykańskim z 1960 roku omówionym wcześniej. Na mapach Europy z podziałem na strefy podano przedziały temperatury w 10 strefach według Fahrenheita i odpowiadające im wartości w skali Celsjusza, ale z zaokrągleniem tych ostatnich do pełnych stopni. W tej sytuacji, gdy przedziały temperatury w pracy Heinzego i Schreibera są prawie równe (5,5°C lub 5,6°C), to u Krssmanna cztery strefy zawierają się w przedziałach co 5°C, a pięć stref w przedziałach co 6°C. Interesujące nas strefy 5. i 6. są w przedziałach 6°C, a strefa 7. w przedziale 5-stopniowym (rys. 3, tabela). Wykreślone na tej podstawie granice stref różnią się między sobą. Według mapy zamieszczonej u Krssmanna (1983 r.), Polska jest chłodniejsza niż u Heinzego i Schreibera, strefa 5. obejmuje nieco większy obszar północno-wschodni naszego kraju oraz dodatkowo górzystą część Polski południowo-wschodniej, natomiast strefa 7. tylko mały, północno-zachodni skrawek województwa zachodniopomorskiego.
Nasuwa się pytanie, która z tych dwóch ostatnich map lepiej charakteryzuje regiony klimatyczne naszego kraju i środkowej Europy. W moim przekonaniu, bardziej odpowiednia jest mapa Heinzego i Schreibera, bliższa „kórnickiemu” podziałowi na strefy klimatyczne. Na mapie zamieszczonej u Krssmanna strefa 6. jest bardzo rozległa i obejmuje regiony znacznie różniące się klimatycznie — zarówno chłodny Olsztyn, jak i Siedlce; dość ciepły Poznań, Wrocław, a także Berlin, Drezno, Pragę, Norymbergę i Monachium. W pełni uzasadnione wydaje się włączenie zachodniej Polski do strefy 7.
Ważne przy posługiwaniu się podziałami na strefy
Reasumując przedstawianie poszczególnych podziałów na strefy klimatyczne można stwierdzić, że najbardziej odpowiedni dla naszego kraju jest ten „kórnicki” oraz mapa zamieszczona w pracy Heinzego i Schreibera.
Przypisanie gatunków drzew oraz krzewów do odpowiednich stref ma jednak znaczenie orientacyjne i nie zawsze jest pewne. Dendrolodzy oraz szkółkarze z długą praktyką znają przykłady niezgodności z takim podziałem. Przy gatunkach o dużych zasięgach występowania większa lub mniejsza odporność na mróz może zależeć od pochodzenia nasion. Istotny wpływ ma na nią także wybór odpowiedniego mikrosiedliska, zacisznego miejsca uprawy, osłony przed wschodnimi wiatrami, usytuowanie wobec stron świata (wystawa) czy właściwa pielęgnacja. Ponadto duże miasta są cieplejsze niż sąsiadujące z nimi tereny wiejskie.
