Świdośliwa (Amelanchier sp.) należy do rodziny różowatych (Rosaceae), podrodziny jabłkowych (Pomoide). Rodzaj ten zawiera około 25 gatunków dzikich i uprawnych, ściśle spokrewnionych ze sobą i często niełatwych do rozróżnienia, ze względu na dużą zmienność ulistnienia.
Występują także mieszańce międzygatunkowe, które potęgują trudność dokładnej identyfikacji. Przeważnie są to krzewy lub małe drzewa pochodzące z Ameryki Północnej, Europy, północnej Afryki i wschodniej Azji. Nazwa Amelanchier wywodzi się od francuskiego słowa „amelanche”, które oznacza „małe jabłka”. Polska nazwa świdośliwa jest trochę myląca, gdyż gatunek ten ze względu na owoce bardziej przypomina gatunki roślin jagodowych. Wśród amatorów roślina określana jest błędnie „borówką kanadyjską” lub „słodką aronią”.
Najważniejsze gatunki i ich zastosowanie
W Ameryce Północnej, głównie w Kanadzie, rodzaj Amelanchier znany jest od XVI wieku. Na dużą skalę rozpowszechniony został w XIX i XX w.
Największą popularność uzyskały dwa gatunki: świdośliwa olcholistna (Amelanchier alnifolia) oraz świdośliwa kanadyjska (Amelanchier canadensis). Znane są tam pod wieloma nazwami, m.in: saskatoon, serviceberry, Juneberry, Juneblush, shadbush, shadberry, sugar pear i inne, przy czym najczęściej używana jest ta pierwsza. Głównym gatunkiem występującym w Europie jest świdośliwa jajowata (Amelanchier ovalis), ściśle spokrewniona z wymienionymi gatunkami amerykańskimi. W Polsce występują wszystkie te trzy gatunki — sadzonki i nasiona od dawna przywożone były z Ameryki Północnej, ale świdośliwa jest dotychczas mało u nas znana i nierozpowszechniona.
Gatunki z rodzaju Amelanchier używane są w Ameryce Północnej jako rośliny dekoracyjne, m.in. ze względu na wcześnie kwitnące białe kwiaty. Dodatkowo liście stanowią ozdobę w okresie wegetacji, szczególnie jesienią, kiedy przebarwiają się na czerwono i fioletowo. Owoce A. alnifolia i A. canadensis są od dawna wykorzystywane do spożycia w stanie świeżym oraz jako cenny surowiec dla przemysłu przetwórczego. Mogą być także używane w przetwórstwie domowym do wyrobu soków, dżemów, konfitur i nalewek, także jako dodatek do innych, kwaśnych owoców. W Kanadzie i USA rośliny te uprawiane są na dużą skalę w ogrodach przydomowych, na plantacjach, służą też do zakładania pasów wiatrochronnych.
Zmienność w obrębie gatunku
Świdośliwa olcholistna jest bardzo zmiennym gatunkiem. Może tworzyć krzew lub małe drzewo o pokroju od niskiego i rozłożystego do zwartego i smukłego. Siła wzrostu roślin jest różna, mogą osiągać od 30 cm do 6 m wysokości. Z jednej rośliny wyrasta wiele pędów, zwykle tworząc duże zarośla (fot. 1). Kora jest czerwonawobrązowa na młodych i nowo rozwijających się pędach oraz przyrostach, a gładka i szara na starszych. Liście mają różny kształt, przeważnie są owalne, z brzegami drobno lub grubo ząbkowanymi. Liście rozwijają się podczas kwitnienia krzewów, najczęściej od początku do połowy maja. Kwiaty są białe, zebrane po kilka, kilkanaście w kwiatostany (fot. 2).
Owoce — kuliste, przeważnie ciemnogranatowe lub niebieskogranatowe z nalotem — mają przeciętną masę 0,5–0,7 g, średnicę 10–15 mm (do 18 mm). Dojrzewają od połowy do końca czerwca (fot. 3) i mogą pozostawać na krzewach aż do zimy. Owoce są soczyste, słodkie i smaczne. Charakteryzują się dużą zawartością antocyjanów oraz związków mineralnych i witamin z grup A, B i C (tabela). Są zasobniejsze w składniki mineralne oraz mają lepsze właściwości odżywcze i zdrowotne niż owoce borówki wysokiej. W 100 g zamrożonych owoców świdośliwy znajduje się, na przykład, ok. 7 razy więcej wapnia i żelaza niż w owocach borówki wysokiej, a także 4-krotnie więcej potasu i białka.
Wymagania
W naturze świdośliwa olcholistna występowała zwykle w otwartych lasach, na stokach, w wąwozach, nadbrzeżach strumyków i rzek, a także suchych i skalistych glebach, w pełnym nasłonecznieniu oraz na wilgotnych i urodzajnych glebach, na terenach zarówno nizinnych, jak i górzystych. Gatunek ten nie zasiedlał się natomiast w rejonach, gdzie notowano mniej niż 340 mm rocznych opadów. Zarazem dobrze przystosował się do obszarów, na których w przeszłości często występowały pożary (ogień oraz zjadanie pędów przez zwierzęta, działały pobudzająco na wzrost i krzewienie się roślin).
Rośliny tolerują szeroki zakres odczynu (pH) i różną strukturę gleby. Młode okazy mają jednak większe wymagania — powinno się im zapewnić glebę mineralną z dużą zawartością próchnicy. Lepiej rosną w półcieniu lub w pełnym zacienieniu, które zapewnia wyższą wilgotność gleby. Świdośliwa olcholistna jest odporna na mróz — pędy i pąki kwiatowe w okresie pełnego spoczynku wytrzymują nawet do –50oC — kwiaty jednak mogą być uszkadzane przez późnowiosenne przymrozki. Rośliny mają bardzo krótki okres bezwzględnego spoczynku — od 400 do 600 godzin jednostek chłodu w temperaturze 0–7oC.
Liście i zielone pędy A. alnifolia są smacznym pożywieniem — zwłaszcza zimą, od grudnia do marca — dla zwierzyny: saren, jeleni, łosi, owiec i świstaków. Głównie jest to pożywienie zimą, od grudnia do marca. Natomiast owoce są chętnie zjadane przez ptaki (szpaki, kwiczoły, rudziki, sroki, grubodzioby) oraz ssaki (m.in. gryzonie). Zwierzęta te rozsiewają przy okazji nasiona świdośliwy.
Rozmnażanie
Z nasion. Rozmnażanie tym sposobem świdośliwy jest względnie proste i stosowane było w przeszłości. Uzyskane siewki wykazują jednak rozszczepienie cech użytkowych i różnią się od form matecznych wielkością krzewów i właściwościami owoców.
Wegetatywne. Najprostszym sposobem wegetatywnego rozmnażania świdośliwy są odrosty korzeniowe. Dobre rezultaty daje także rozmnażanie przez sadzonki zielne, półzdrewniałe i odkłady, natomiast rozmnażanie przez sadzonki zdrewniałe nie jest tak efektywne. Świdośliwa może być też szczepiona na podkładkach z irgi (Cotoneaster sp.). Na miejsca stałe najczęściej sadzone są, rosnące na własnych korzeniach jednopędowe krzewy, które w następnych latach wypuszczają odrosty korzeniowe, tworząc gęste żywopłoty. Rozkrzewianie uzależnione jest od gatunku, odmiany, typu, sposobu cięcia oraz od głębokości uprawy i warunków wzrostu roślin.
Autor: dr Stanisław Pluta
