Przędziorki to roślinożerne roztocze to znane szkodniki drzew i krzewów. W szkółkach drzew alejowych szczególne znaczenie mają przędziorki i szpeciele. Ich niewielkie rozmiary ciała sprawiają, że bezpośrednia obserwacja roztoczy jest bardzo utrudniona, a w wypadku szpecieli – praktycznie niemożliwa. Jak z nimi walczyć?
Obecność szkodników dostrzega się często dopiero po pewnym okresie żerowania, na podstawie mniej lub bardziej charakterystycznych uszkodzeń.
Do zaobserwowania przędziorków wystarczy często lupa o kilkukrotnym powiększeniu. Jednak do określenia ich stadium rozwojowego warto posłużyć się sprzętem optycznym umożliwiającym przynajmniej 20-krotne powiększenie. Ma to niemałe znaczenie w celu doboru właściwych akarycydów.
Przędziorki — wygląd
Przędziorki mają owalne ciało z licznymi szczecinkami i są przystosowane do pobierania pokarmu płynnego. Dzięki szczecinkowatemu aparatowi gębowemu wkłuwają się do komórek i wysysają ich zawartość. Ślina wprowadzana podczas żerowania może być rozprowadzana po całej roślinie i oddziaływać negatywnie na sąsiednie komórki. Jej skład prowadzi do wielu niekorzystnych zmian w składzie biochemicznym rośliny, gospodarce wodnej i ograniczeniu asymilacji.
Masowe żerowanie przędziorków jest przyczyną ogładzania roślin. Ich liście przybierają rdzawy kolor, mogą mieć zahamowany wzrost i małe przyrosty. Gwałtowny rozwój przędziorków jest trudny do przewidzenia. Choć zdecydowanie częściej ich masowe występowanie wiąże się z ciepłymi i suchymi latami.
Wyniki licznych badań wskazują, że w warunkach niskiej wilgotności przędziorki żerują intensywniej, żyją dłużej i składają więcej jaj. Powodem wzrostu intensywności żerowania, obserwowanego podczas suchych okresów, jest prawdopodobnie konieczność spożywania większej ilości soków roślinnych ze względu na zwiększone parowanie wody przez kutikulę na powierzchni ciała przędziorków.
Przędziorki — gatunki najczęściej spotykane
Przędziorek chmielowiec
Przędziorek chmielowiec (Tetranychus urticae) to najpospolitszy gatunek przędziorka w Polsce, spotykany także w szkółkach drzew alejowych.
>Stadium zimującym są samice (wówczas rdzawoczerwone) ukryte pod korą pędów, pod zeschłymi liśćmi, w zewnętrznej warstwie gleby czy wreszcie na zimujących chwastach.
Po opuszczeniu kryjówek zimowych wspinają się one na różne rośliny, po czym składają jaja, od których rozpoczyna się proces masowego rozwoju szkodnika. Po wylęgu wszystkie kolejne stadia rozwojowe tego pajęczaka rozwijają się na dolnej stronie liści, w zagęszczonych koloniach, chociaż czasowo mogą przebywać też na ich górnej stronie.
Przędziorek chmielowiec ma zdolność tkania przędzy pokrywającej liście. Ta delikatna pajęczynka, której tkanie wzmaga się podczas suszy, umocowuje jaja na powierzchni liści, chroni przędziorki przed drapieżcami i… niestety utrudnia ich zwalczanie.
Skuteczność zabiegów zwalczania zależy od rodzaju zastosowanego akarycydu. W zdecydowanej większości są to środki o działaniu kontaktowym i powierzchniowym, i tylko nieliczne wykazują działanie wgłębne. W obrębie akarycydów nie ma natomiast preparatów o działaniu układowym (systemicznym).
Przędziorek owocowiec
Nie wszystkie przędziorki potrafią tkać pajęczynkę, jak np. przędziorek owocowiec (Panonychus ulmi). W szkółkach drzew alejowych przędziorek chmielowiec jest często spotykany na jarzębach szwedzkim (Sorbus intermedia) oraz pospolitym (S. aucuparia), gdy tymczasem przędziorek owocowiec może rozwijać się na jarzębach szwedzkim i mącznym (S. aria).
Przykład jarzębu szwedzkiego pokazuje, że na tym samym gatunku żywicielskim może rozwijać się zarówno przędziorek chmielowiec, jak i owocowiec. Ponieważ ich cykl rozwojowy różni się i odmienne są tym samym metody ich zwalczania, bardzo istotne jest poprawne rozróżnianie obydwu gatunków. Przędziorek owocowiec, w zależności od stadium rozwojowego, ma kolor jasnopomarańczowy bądź czerwony.
Wygląd przędziorka owocowca
Na powierzchni jego ciała widoczne są ponadto wyraźne białe wzgórki, z których wyrastają szczecinki. Tymczasem ciało dorosłego przędziorka chmielowca ma kształt wydłużonego rombu i zwykle jest żółtozielone, choć kolor ten nie jest pewną cechą rozpoznawczą. Z punktu widzenia jego poprawnej identyfikacji bardziej istotna jest obecność dwóch ciemnych plam po bokach ciała.
O zasiedleniu liści przez przędziorka chmielowca może również świadczyć delikatna pajęczynka, której nie obserwuje się podczas żerowania przędziorka owocowca. Przędziorek chmielowiec zasiedla ponadto wyłącznie dolną stronę liści, natomiast przędziorka owocowca można dostrzec po obydwu stronach blaszki.
Przędziorek owocowiec, inaczej niż chmielowiec, zimuje w formie jaj złożonych na roślinach przez samicę jesienią w poprzednim roku. Wylęg larw może mieć miejsce już w temperaturze 3° C, ale masowy przypada w fazie różowego pąka jabłoni.
Kiedy żeruje przędziorek?
W warunkach ciepłej wiosny następuje szybkie i intensywne żerowanie szkodnika. Do pierwszych zabiegów w fazie bezlistnej drzew (do czasu pękania pąków), w celu zniszczenia jaj stosuje się zazwyczaj środki olejowe, które mają zahamować intensywny rozwój populacji. Później, w zależności od potrzeb, wykorzystuje się różne akarycydy, których dobór powinien uwzględniać skuteczność poszczególnych substancji aktywnych w stosunku do określonych stadiów rozwojowych danego gatunku.
Ponieważ niektórymi akarycydami eliminuje się larwy, a innymi starsze stadia rozwojowe, warto pamiętać, że postać dorosła przędziorków ma cztery pary odnóży, a larwa – trzy pary. Dlatego do obserwacji należy używać lupy o odpowiednim powiększeniu.
W wypadku przędziorka chmielowca zapłodnione samice rozpoczynają składanie jaj w marcu lub w kwietniu, a optymalny termin jego zwalczania przypada na koniec maja, albo nawet na początek czerwca, później niż w wypadku przędziorka owocowca. Przędziorek lipowiec (Eotetranychus tiliarum) może w niektórych latach rozmnażać się w szkółkach na lipach (Tilia), choć znany jest ze swojej szkodliwości przede wszystkim dla drzew rosnących w pobliżu dróg, w parkach oraz miastach. Cały jego rozwój odbywa się na dolnej stronie liści pod pajęczyną.
Przędziorki i ich zimowanie
Podobnie jak w wypadku przędziorka chmielowca, u tego gatunku pod korą, opadłymi liśćmi itp. zimują samice, które opuszczają miejsce zimowania już na początku maja. Przędziorek lipowiec żeruje do września, a nawet października i w ciągu jednego sezonu może rozwinąć kilka pokoleń.
W warunkach miejskich potwierdzono różną wrażliwość gatunków lip na zasiedlenie liści przez tego szkodnika. Drzewa o liściach silnie owłosionych są znacznie mniej narażone na ataki przędziorka lipowca niż inne gatunki. Przędziorki preferują również liście obustronnie owłosione, ale o włoskach długich, luźno ułożonych.
Najsilniej atakowana jest lipa szerokolistna (T. platyphyllos), a nieco słabiej amerykańska (T. americana). Najmniej licznie przędziorki występują na liściach lipy holenderskiej (T. x europaea) ‘Euchlora’ (syn. lipa krymska), drobnolistnej (T. cordata), srebrzystej (T. tomentosa; syn. lipa węgierska) i jej odmianie ‘Varsaviensis’ (syn. lipa warszawska). W ogrodach botanicznych zaobserwowano bardzo silne zasiedlanie liści lipy szerokolistnej ‘Laciniata’, co przypuszczalnie spowodowane jest silnie pofałdowaną ich powierzchnią z licznymi zagłębieniami, co ułatwia rozwój szkodnika.
Przędziorek grabowiec
Przędziorek grabowiec (Eotetranychus carpini) to z kolei przykład szkodnika, który w latach wilgotnych, z dużą ilością opadów, nie ma większego znaczenia, natomiast może przyczynić się do powstawania szkód w okresach suchych. W 2018 r. można było zaobserwować zwiększone nasilenie tego gatunku, bardzo istotnie wpływającego na utratę walorów estetycznych grabów.
Pierwszym sygnałem występowania przędziorka grabowca jest żółknięcie liści wzdłuż nerwu głównego, szczególnie dobrze widoczne na górnej stronie. Z czasem silnie zasiedlone liście zaczynają brązowieć, co można pomylić z objawem żerowania innego gatunku roztocza, jakim jest pordzewiacz grabowy (Tegonotus depressus). W tym roku zaobserwowałem również silne zasiedlenie przez przędziorka grabowca liści buków, szczególnie tam, gdzie rośliny znajdowały się w bliskim sąsiedztwie grabów.
Przędziorek wierzbowiec
Przędziorek wierzbowiec (Schizotetranychus schizopus) to szkodnik, o którego obecności może świadczyć żółknięcie wzdłuż nerwu głównego liści wierzb (Salix). Szczególnie chętnie kolonizowane są wierzby: iwa (S. caprea), krucha, (S. fragilis), biała (S. alba) i purpurowa (S. purpurea).
Silnie opanowane liście żółkną, brązowieją i przedwcześnie opadają, a wzrost pędów jest często zahamowany. Objawy żerowania na starszych liściach przypominają symptomy niedoboru magnezu w postaci mniej lub bardziej widocznej chlorozy międzyżyłkowej. Rozwój tego gatunku jest podobny jak u przędziorka owocowca, gdyż zimują jaja złożone przez samicę przeważnie w pobliżu pąków liściowych na korze drzew. Na wierzbach można również zaobserwować kolonie przędziorka chmielowca.
Przędziorek leszczynowiec
Przędziorek leszczynowiec (Eotetranychus coryli) wywołuje charakterystyczne objawy początkowego zasiedlania leszczyn (Corylus) – placowate przebarwienia dobrze widoczne na górnej stronie liści. Na ich dolnej stronie dostrzega się natomiast silnie oprzędzione kolonie przędziorków. Przy masowym wystąpieniu zamierają czasami fragmenty liści ograniczone nerwami.
Przędziorek sosnowiec
Przędziorek sosnowiec (Oligonychus ununguis) ma szczególne znaczenie wśród gatunków roztoczy żerujących na roślinach iglastych. Zimuje w postaci jaj złożonych na pędach. Larwy wylęgają się pod koniec kwietnia lub w maju. Zarówno one, jak i dorosłe osobniki żerują przede wszystkim na igłach. W wyniku zahamowania dopływu soków pokarmowych, zwiększonej transpiracji i ograniczenia asymilacji może następować zasychanie igieł, a czasami ich opadanie.
Roztocze potrafią również wysysać soki bezpośrednio z młodych pędów. Igły wyrastające na nich są skrócone i nie osiągają typowej wielkości. Przędziorek sosnowiec jest przede wszystkim szkodnikiem drzew w wieku 3–10 lat, które źle się rozwijają, łatwo przemarzają i mogą być atakowane przez inne szkodniki. Są także bardziej podatne na choroby.
Cały rozwój przędziorka sosnowca odbywa się w delikatnych oprzędach, którymi otoczone są nasady igieł, a czasami nawet końce pędów. W ciągu sezonu rozwija się 4 lub 5 pokoleń tego szkodnika. Gatunek charakteryzuje się bardzo długim okresem żerowania i wszystkie stadia rozwojowe można obserwować aż do późnej jesieni.
Najczęściej spotyka się go na świerkach: pospolitym (Picea abies) i kłującym (P. pungens), cyprysikach (Chamaecyparis), jałowcach (Juniperus), żywotnikach (Thuja) i jodłach (Abies), zwłaszcza koreańskiej (A. koreana). Zaatakowane drzewa i krzewy tracą naturalną barwę.
Nie w każdym roku przędziorek ten powoduje szkody wymagające stosowania środków chemicznych. Szacowanie gęstości zasiedlenia roślin przez szkodnika powinno być warunkiem niezbędnym do podejmowania decyzji o ochronie oraz o wyborze właściwej metody (biologicznej, chemicznej). Wiąże się to z koniecznością opracowania metody szacowania gęstości zasiedlenia roślin przez przędziorka.
Gęstość zasiedlenia
Powszechnie funkcjonują dwa takie systemy. Pierwszy z nich stopień zasiedlenia opisuje bardzo ogólnie, poprzez określenie procentu zasiedlonych igieł. Zdecydowanie częściej używa się metody opartej na uderzaniu odpowiednią liczbę razy w pędy, kołkiem o długości 50 cm i podstawianiu kartki papieru milimetrowego o wymiarach 10 x 14 cm.
Aby precyzyjnie określić gęstość, liczba uderzeń w określonym czasie musi być standardowa, np. 10. Wspomniana metoda z pewnością może stanowić podstawę przynajmniej do potwierdzenia obecności szkodnika. Jest to ważne o tyle, że objawy występowania przędziorka, w postaci brązowienia starszych igieł w okolicy pnia, często myli się z niedoborem składników pokarmowych (szczególnie magnezu lub potasu) i jednoznaczna interpretacja obserwowanych symptomów jest bardzo istotna.
Określanie terminu zabiegu chemicznego powinno być poprzedzone takimi właśnie prostymi analizami. Należy również pamiętać, że termin wylęgania się larw stanowi sygnał do rozpoczęcia zwalczania chemicznego. Zimą można również szacować liczbę jaj złożonych przez ten gatunek na pędach. Jest to jednak o tyle mało praktyczne, że nie ma na razie danych opisujących jednoznacznie, przy jakim stopniu zagęszczenia złożonych jaj konieczne są zabiegi chemiczne. Metoda ta nie uwzględnia również wpływu drapieżców na liczbę larw wylęgających się wiosną z jaj.
W Ameryce Północnej stosuje się dwie metody określania progu zagrożenia wymagane do podjęcia decyzji o zwalczaniu. Pierwsza opiera się na szacowaniu liczby przędziorków w przeliczeniu na jedną gałąź – znalezienie więcej niż 10 szt. na większości analizowanych prób stanowi podstawę do podjęcia decyzji o konieczności zwalczania. Druga metoda opiera się na określeniu procentowej liczby zasiedlonych drzew na określonym obszarze. W tym wypadku uwzględnia się obecność przędziorków bądź ich jaj na losowo wybranych próbach pobieranych z różnych drzew świerków. Konieczność zwalczania zależy od procentowego udziału drzew zasiedlonych, w zależności od wieku, i jest bardziej przydatna w zbiorowiskach leśnych.
Zwalczanie przędziorków
W okresie rozwoju jednego pokolenia przędziorki przechodzą kilka stadiów rozwojowych. Wśród nich pojawiają się formy nieruchome, niepobierające pokarmu i praktycznie mało wrażliwe na większość stosowanych środków chemicznych. Zwalczanie tych roztoczy wymaga więc precyzji w prawidłowym doborze preparatów. Należy uwzględnić wrażliwość poszczególnych substancji aktywnych w stosunku do konkretnych stadiów rozwojowych.
Największą skuteczność można osiągnąć wykonując zabieg niszczący na przedwiośniu jaja po przezimowaniu lub młode, wylęgające się larwy. Wówczas nie dopuszcza się do zaawansowanego rozwoju szkodnika, kiedy to obecność różnych stadiów rozwojowych znacznie utrudnia osiągnięcie właściwej efektywności. Duże znaczenie ma również rotacja akarycydów, czyli naprzemienne stosowanie środków roztoczobójczych o odmiennym mechanizmie działania.
Zapobiega to zjawisku powstawania odporności, która w tej grupie szkodników jest bardzo problematyczna. Z uwagi na bardzo małą liczbę akarycydów zarejestrowanych w Polsce do stosowania w szkółkach roślin ozdobnych bardzo duże znaczenie ma możliwość stosowania środków technicznych o działaniu duszącym.
Środki do zwalczania przędziorków
Do takich rozwiązań zalicza się wszelkiego rodzaju oleje parafinowe, jak również olej rydzowy czy sieciowane polimery silikonowe. Po opryskaniu nimi roślin powodują unieruchomienie (immobilizację) przędziorków. Do takich, alternatywnych dla środków chemicznych, rozwiązań można również zaliczyć stosowanie mieszanin naturalnych polisacharydów czy roztwór alg.
Ich skuteczność jest duża, szczególnie wtedy, gdy populacja przędziorków jest jeszcze niewielka. W tej sytuacji nie należy zbyt długo zwlekać z opryskiwaniem. Najlepiej wykonać je zaraz po zaobserwowaniu pierwszych objawów zasiedlenia lub pierwszych larw przędziorków.
Zbyt późne rozpoczęcie ochrony umożliwia silne rozmnożenie przędziorków. Wtedy do ich skutecznego zwalczania potrzebne może być wykonanie przynajmniej trzech zabiegów, w krótkim (okołopięciodniowym) odstępie czasu. Wynika to z równoczesnego występowania wielu faz rozwojowych tego gatunku. Akarycydy to w zdecydowanej większości preparaty wyłącznie o działaniu kontaktowym, stąd aby osiągnąć wysoką skuteczność, bardzo ważne jest dokładne pokrycie roślin ich roztworem przede wszystkim po dolnej stronie liści. Do zabiegu należy używać dużej ilości wody i lepiej nie stosować mieszanin akarycydów z fungicydami i insektycydami.
