Szpeciele mogą przyczynić się do znacznych strat w szkółce drzew alejowych. Kluczowe jest szybka reakcja na pojawienie się tego szkodnika. Rozpoznanie i skuteczne zwalczanie. Temat dla Państwa przygotował dr inż. Janusz Mazurek z Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu.
Wśród roślinożernych pajęczaków szpeciele stanowią grupę uznawaną za najlepiej przystosowaną do życia na roślinach. W przeciwieństwie do przędziorków, które z reguły są oligofagami i mogą atakować co najmniej kilku gatunków roślin, szpeciele to zazwyczaj monofagi, żerujące tylko na jednej roślinie żywicielskiej i często mające zdolność stymulowania żywicieli w sposób korzystny dla własnego rozwoju.
To właśnie z tego powodu dobrze dostrzegalnym objawem ich żerowania są wszelkiego rodzaju wyrośla, nabrzmienia, zwijanie liści czy charakterystyczna opilśń.
W obrębie szpecieli wyróżniamy gatunki wolnożyjące (jak pordzewiacze, potrafiące rozwijać się na powierzchni liści oraz tworzące wyrośla lub opilśń) oraz te, których rozwój przez większą część roku odbywa się w pąkach. W wypadku roztoczy tworzących wyrośla cykl rozwojowy jest krótki, więc charakteryzują się one mniejszą szkodliwością, ograniczoną zazwyczaj wyłącznie do utraty walorów estetycznych zaatakowanych roślin. Może to jednak mieć znaczenie w trakcie ich sprzedaży.
Roztocza wolno żyjące rozwijają się z kolei na liściach długo, od wiosny do późnej jesieni, niekiedy nawet do opadnięcia liści. Tak długi okres żerowania wpływa często na pogorszenie się stanu fitosanitarnego roślin, a tym samym może wpłynąć na ich kondycję w trakcie zimowania.
W wypadku wielu gatunków szpecieli sprzęt optyczny umożliwiający nawet 20-krotne powiększenie może okazać się jednak zbyt mały i najlepiej je obserwować przy powiększeniu co najmniej 40-krotnym.
Szpeciele — przegląd gatunków
Z uwagi na długi okres rozwoju na liściach, spośród licznych gatunków szpecieli szczególne znaczenie mają pordzewiacze. Początkowo ich żerowanie prowadzi do widocznego srebrzenia się liści, które z czasem rudzieją, brązowieją, a nawet zasychają. Spektakularnym przykładem ich szkodliwości jest masowe występowanie pordzewiacza lilakowego (Tetraspinus lentus), który w warunkach miejskich silnie wpływa na walory estetyczne lilaków.
W szkółkach po raz pierwszy stwierdzono go w 1998 r., a do parków i miast gatunek ten przedostał się wraz z zasiedlonym materiałem szkółkarskim. Powodem srebrzenia się liści zaatakowanych przez te szpeciele jest sposób pobierania pokarmu. Roztocze wysysają zawartość komórki, do której wnętrza dostaje się następnie powietrze.
W ten sposób liście przybierają charakterystyczny wygląd. Żerowanie pajęczaków ogranicza asymilację, co w ostateczności prowadzi do zwijania się, a następnie brązowienia i wreszcie zasychania liści. Z reguły ma to miejsce znacznie wcześniej, niżby to wynikało z naturalnego, fizjologicznego procesu starzenia się roślin.
Szpeciele na kasztanowcach i innych drzewach
Przebarwienia liści na kasztanowcu białym (Aesculus hippocastanum) i rzadziej czerwonym (A. x carnea), dobrze widoczne wzdłuż nerwu głównego, są natomiast spowodowane występowaniem pordzewiacza kasztanowcowego (Tegonotus carinatus).
Bardzo podobne objawy na liściach robinii akacjowej (Robinia pseudoacacia) wiążą się z ich zasiedlaniem przez pordzewiacza robiniowego (Aculops allotrichus).
Silne ordzawienie liści lipy holenderskiej (Tilia x europaea) ‘Euchlora’ (syn. lipa krymska) i szerokolistnej (T. platyphyllos) powoduje z kolei pordzewiacz lipowy (Aculus balleyi).
Szpeciele na śliwach i wiśni piłkowanej
Jednym z najgroźniejszych szkodników w obrębie tej grupy jest pordzewiacz śliwowy (Aculus fockeui), znany ze swojej szkodliwości głównie w szkółkach śliw (Prunus). Jego masowe występowanie prowadzi nawet do żółknięcia liści na końcach pędów i ich wczesnego opadania. W szkółkach drzew alejowych jego obecność stwierdzono m.in. na wiśniach piłkowanej (P. serrulata) i różowej (P. x subhirtella).
W niektóre lata dużym problemem dla jesionów (Fraxinus) może być pordzewiacz jesionowy (Aculus epiphyllus), a dla wiązów (Ulmus) – wędrownik wiązowiec (Rhyncaphytoptus ulmivagrans). W obydwu wypadkach na zaatakowanych drzewach obserwuje się brunatnienie i drobnienie liści oraz ich zawijanie do dołu. W ostatnim czasie stwierdza się także wzmożoną szkodliwość pordzewiacza grabowego (Tegonotus depressus).
W szkółkach drzew alejowych można również spotkać gatunki szpecieli tworzących różnego rodzaju wyrośla. Z uwagi na krótki cykl rozwojowy gatunki te z reguły charakteryzują się mniejszą szkodliwością, chociaż ich zwalczanie jest trudniejsze niż pordzewiaczy.
W dużej mierze wynika to ze zdolności szpecieli do szybkiego tworzenia różnych form wyrośli, w których szkodniki te kończą swój cykl rozwojowy. Wraz z ich utworzeniem roztocze te stają się niedostępne dla większości środków chemicznych.
Najczęstsze gatunki szpecieli w szkółkach drzew alejowych
- Pilśniowiec lipowy (Eriophyes leiosoma), tworzący charakterystyczną opilśń na liściach lip
- Rożkowiec lipowy (Eriophyes tiliarum), którego żerowanie prowadzi do tworzenia rożkowatych wyrośli na górnej stronie liści tych drzew
- Rożkowiec jaworowy (Aceria macrorhynchus) stymulujący liście klonów jaworów (Acer pseudoplatanus) do formowania drobnych, ciemnoczerwonych rożków
- Na olszy czarnej (Alnus glutinosa) pilśniowe naloty są z kolei powodowane przez pilśniowca olchowego (Aceria brevitarsus)
- kloszowiec olchowy prowadzi do formowania niewielkich galasów w kątach nerwów liści.
- Na jesionach może również żerować szpeciel jesionowiec (Aceria fraxinivorus), prowadzący do przekształcania kwiatostanów w kalafiorowate, początkowo zielone, z czasem zmieniające się w ciemnobrązowe wyrośla. Szkodnik ten jest znany ze swojej szkodliwości szczególnie dla jesionów wyniosłych (Fraxinus excelsior) rosnących w środowisku miejskim, które bardzo sprzyja jego występowaniu.
Na jarzębie pospolitym (Sorbus aucuparia) można niekiedy zaobserwować żerowanie jeszcze jednego gatunku z grupy szpecieli, jakim jest podskórnik gruszowy (Eriophyes piri). Rozwija się on w pąkach i w tkance miękiszowej pod skórką liści. Szczególnie dobrze widoczne jest jego żerowanie na liściach. Na ich górnej stronie, wzdłuż nerwu głównego, pojawiają się jasne pęcherzyki, które z czasem żółkną i brązowieją. Szkodnik prowadzi do zmniejszenia asymilacji i rośliny szybciej tracą wodę.
Zimują samice podskórnika w pąkach pod zewnętrzną łuską. Początkowo, na przełomie zimy i wiosny, cały cykl rozwojowy odbywa się w pąkach. Intensywne żerowanie szkodnika na dolnej stronie liści ma miejsce dopiero w maju, wkrótce po wylęgu samic z jaj złożonych wcześniej w pąkach w trakcie ich wczesnowiosennego rozwoju.
Drugie pokolenie szkodnika pojawia się pod koniec czerwca, ale nie opuszcza liści i dopiero trzecie pokolenie, rozwijające się w lipcu, przechodzi do pąków na zimowanie. Efektywne zwalczanie tego pajęczaka prowadzi się najczęściej wiosną, kiedy samice opuszczają paki i rozchodzą się na liście. Zabiegi można prowadzić również w lipcu, w trakcie rozchodzenia się do pąków na zimowanie trzeciego pokolenia roztoczy.
Zwalczanie szpecieli
Szpeciele zimują zazwyczaj w szczelinach kory albo w pąkach i wiosną rozchodzą się ze swoich miejsc zimowania na liście, gdzie rozwijają się lub tworzą charakterystyczne wyrośla lub pilśń. W wypadku niektórych gatunków zimujące w spękaniach kory samice przechodzą do rozwijających się na wiosnę pąków. Tam odbywa się część ich cyklu rozwojowego, a dopiero później szkodniki rozchodzą się po liściach.
W ich cyklu rozwojowym zawsze występuje jednak okres, kiedy roztocze znajdują się na powierzchni liści, zanim przystąpią do poszukiwania nowych miejsc do żerowania i później, kiedy wędrują do nowych pąków lub w spękania kory w celu przezimowania. Jest to najwłaściwszy termin do wykonania zabiegów chemicznych lub zastosowania środków duszących.
Najbardziej optymalnym terminem są więc zabiegi wiosenne, kiedy szpeciele opuszczają kryjówki zimowe i zaczynają przechodzić na pąki i liście.
Szczególnie mało czasu jest przy zwalczaniu szpecieli tworzących wyrośla bądź opilśń, stąd zabieg ten musi być bardzo precyzyjny i z reguły przeprowadza się go w fazie pękania pąków i tuż po niej. Poza akarycydami w tym wczesnym okresie można również stosować preparaty siarkowe. Ich skuteczność będzie jednak słabsza, jeżeli w okresie pękania pąków wystąpi niska temperatura ograniczająca gazowe działanie siarki.
