Metamorfoza nadbrzeża Oławy to realizacja projektu architektki Margarety Jarczewskiej (Vertigo) i mojego, jako część rewitalizacji Przedmieścia Oławskiego we Wrocławiu. Ten nowy teren rekreacyjny w centrum miasta powstał w 2019 roku. Ma on powierzchnię niemal 3,5 ha. Przed działaniami rewitalizacyjnymi był odwrócony od rzeki, prawie niedostępny, zdewastowany i zaśmiecony. Po zrealizowaniu naszego projektu stał się miejscem atrakcyjnym dla mieszkańców, w którym chętnie przebywają i spędzają czas wolny.
Osiedle Przedmieście Oławskie zlokalizowane jest na styku gęstej, pochodzącej jeszcze z XIX w. śródmiejskiej zabudowy kwartałowej, z naturalnymi pozostałościami dawnych lasów łęgowych. Te ostatnie to zwarte pasma drzew i krzewów rosnących wzdłuż brzegów rzeki. Po jego rewitalizacji powstał ciąg pieszo-rowerowy o długości 1,1 km, obudowany zielenią i terenami rekreacyjnymi (przystań, pomosty, place zabaw). Jest to strefa przejściowa między bardzo się różniącymi obszarami. Dopełniają się one na zasadzie kontrastu, który staje się istotnym elementem estetyki i odbioru projektu.
Metamorfoza nadbrzeża Oławy, czyli zachowanie spójności z naturą
Głównym założeniem projektowym było maksymalne podkreślenie przyrodniczych walorów terenu przy jednoczesnym uporządkowaniu zaniedbanych obszarów. Zależało nam też na wprowadzeniu nowych elementów zagospodarowania służących wypoczynkowi mieszkańców sąsiadującej zabudowy. Projektowana promenada stanowi strefę przejściową między dziką przyrodą a zurbanizowaną przestrzenią miasta.
Podstawową zasadą przyjętą w trakcie projektowania było minimalizowanie zainwestowania w bezpośrednim sąsiedztwie rzeki, pozostawienie nabrzeży w jak najbardziej naturalnym charakterze. Funkcje rekreacyjne, kreujące nową jakość projektowanego terenu, są zlokalizowane w przestrzeni między ścieżką spacerowo-rowerową a zabudową śródmiejską Przedmieścia Oławskiego.
Elementy zagospodarowania terenu i małej architektury mają geometryczne kształty, celowo nie naśladujące elementów naturalnych. Jednak wykonane są z naturalnych materiałów, kojarzących się z wodą, np. okorowane pnie drzew, „zardzewiała” stal, surowy beton. Sam ciąg pieszy i rowerowy, który stał się wyznacznikiem – granicą między zurbanizowaną przestrzenią i dziką przyrodą. Ma przebieg dostosowany do naturalnych warunków terenowych oraz rosnących tam drzew. Należy podkreślić, że udostępnił on teren mieszkańcom Przedmieścia Oławskiego.
Drzewa wykorzystane w projekcie
Z uwagi na zmienność sąsiedztwa promenady, które stanowią lokale usługowe, zróżnicowana zabudowa mieszkaniowa, teren dawnego szpitala i tereny otwarte, poszczególne odcinki promenady cechują się dużą różnorodnością. Elementem spajającym jest projektowana szata roślinna o swobodnej, dzikiej formie.
Podczas projektowania i realizacji dążono do zachowania naturalnego charakteru nadrzecznych łęgów. Z uwagi na liczne synantropijne, inwazyjne i ekspansywne rośliny introdukowane, jak robinia akacjowa (Robinia pseudoacacia), klon jesionolistny (Acer negundo) czy bożodrzew gruczołkowaty (Ailanthus altissima), zdecydowano się na stopniową przebudowę drzewostanu w kierunku gatunków rodzimych. Jednocześnie minimalizując usuwanie drzew, w szczególności gatunków cennych.
Zieleń wysoką (ponad 200 drzew) zaprojektowano wyłącznie z gatunków rodzimych, typowych dla siedlisk łęgowych i grądowych. Większość projektowanych drzew to sadzone w szpalerach lipy drobnolistne (Tilia cordata), graby pospolite (Carpinus betulus), dęby szypułkowe (Quercus robur), klony polne (A. campestre), głogi dwuszyjkowe (Crataegus laevigata), topole białe (Populus alba) i wiązy (Ulmus; zastosowano odmianę ‘Sapporo Autumn Gold’). Wprowadzono również pojedyncze olchy czarne (Alnus glutinosa), topole osiki (Populus tremula), jesiony wyniosłe (Fraxinus excelsior), klony pospolite (A. platanoides), lipę szerokolistną (T. platyphyllos) oraz czereśnię ptasią (Prunus avium) ‘Plena’. Na terenach bardziej zdegradowanych zaprojektowano brzozy brodawkowate (Betula pendula).
Krzewy
Drzewostan uzupełniono o warstwę podszytu, wprowadzając bogate nasadzenia z rodzimych gatunków krzewów liściastych. Wykorzystano zwłaszcza te, stanowiące bazę pokarmową i schronienie dla ptaków i małych ssaków. Zastosowano m.in. dereń świdwa (Cornus sanguinea) – gatunek i jego odmianę ‘Midwinter Fire’, leszczynę pospolitą (Corylus avellana), głóg jednoszyjkowy (C. monogyna), trzmielinę pospolitą (Euonymus europaeus), ligustr pospolity (Ligustrum vulgare), śliwę tarninę (Prunus spinosa), porzeczki: czarną (Ribes nigrum) i alpejską (R. alpinum), wierzbę purpurową (Salix purpurea) oraz jej odmianę karłową ‘Nana’, wierzbę wiciową (S. viminalis), bez czarny (Sambucus nigra) oraz kalinę koralową (Viburnum opulus) i jej odmianę ‘Roseum’. Z rzadziej spotykanych kultywarów, miejscowo, na rabatach oddalonych od rzeki, zastosowano kruszynę pospolitą (Frangula alnus) w odmianach ‘Aspleniifolia’ oraz 'Fine Line’, a także bez czarny 'Black Beauty’. Łącznie posadzono około 3,5 tys. krzewów.
Byliny – cenne uzupełnienie
Dużą rolę, zarówno estetyczną, jak i ekologiczną, odgrywają w rewitalizowanym terenie bogate, mieszane rabaty bylinowo-trawiaste, w których składzie uwzględniono liczne gatunki rodzime, w tym pożyteczne dla owadów zapylających.
Wykorzystano m.in. krwawnik pospolity (Achillea millefolium) ‘Moonshine’, kosaciec syberyjski (Iris siberica) ‘White Swirl’, rdest wężownik (Bistorta officinalis) ‘Superba’, turzycę wiosenną (Carex caryophyllea) ‘The Beatles’, śmiałek darniowy (Deschampsia cespitosa) ‘Goldschleier’, trzęślicę modrą (Molinia caerulea) ‘Moorflamme’, kopytnik pospolity (Asarum europaeum), dzwonek skupiony (Campanula glomerata), wiązówkę błotną (Filipendula ulmaria), kokoryczkę wielokwiatową (Polygonatum multiflorum), barwinek pospolity (Vinca minor), piaskownicę zwyczajną (Ammophila arenaria), turzycę rzadkokłosą (Carex remota), skrzyp zimowy (Equisetum hyemale) i paprocie: pióropusznik strusi (Matteuccia struthiopteris) i paprotkę zwyczajną (Polypodium vulgare).
Gatunki obce
Gatunki obce bylin i ozdobnych traw stosowano jedynie w miejscach oddalonych od rzeki. Na przykład, na wyniesionych rabatach rozdzielających ciąg pieszy od rowerowego oraz od strony zabudowy miejskiej. Jednocześnie należy zwrócić uwagę, że nie zdecydowano się na całkowite zaniechanie stosowania gatunków obcych. Dzięki temu zminimalizowano konieczne zabiegi pielęgnacyjne. Ponadto uzyskano oszczędność wody oraz zapewniono efekt długotrwałej dekoracyjności roślin.
Z introdukowanych roślin wykorzystano np. przywrotnik miękki (Alchemilla mollis), zawilec mieszańcowy (Anemone ×hybrida), wiązówkę czerwoną (F. rubra), liliowce (Hemerocallis) w odmianach ‘Corky’, ‘Crimson Pirate’, ‘Rajah’ i ‘Stella d’Oro’, funkię babkolistną (Hosta plantaginea), hyzop lekarski (Hyssopus officinalis), liatrę kłosową (Liatris spicata), kosmatkę śnieżną (Luzula nivea), rudbekię lśniącą (Rudbeckia fulgida) i szałwię omszoną (Salvia nemorosa) ‘Caradonna’, a także turzycę Morrowa (Carex morrowii) ‘Ice Dance’ i miskant chiński (Miscanthus sinensis) ‘Yakushima Dwarf’. Łącznie na rabatach bylinowo-trawiastych posadzono ponad 35 tys. roślin. Rabaty przy rzece zostały uzupełnione o rośliny „cebulowe” – śnieżyczkę przebiśnieg (Galanthus nivalis) i czosnek niedźwiedzi (Allium ursinum), a donice i rabaty bliżej miasta – o czosnek główkowaty (A. sphaerocephalon) i tulipany (Tulipa).
Metamorfoza nadbrzeża Oławy. Jak zwiększono bioróżnorodność?
Zminimalizowano również powierzchnie trawników. Częściowo zastąpiono je łąką kwietną . Użyto w tym celu gotową mieszankę rodzimych bylin wieloletnich oraz autorską mieszankę bylin i traw odpornych na deptanie (w strefach pomiędzy ciągami komunikacyjnymi). Istniejące runo pod drzewami na skarpach rzeki uzupełniono, wysiewając nasiona roślin rodzimych siedliska łęgowego. Dzięki dużemu zróżnicowaniu gatunkowemu uzyskano nie tylko oczekiwany efekt „dzikości”, ale również warunki sprzyjające lokalnej faunie.
Na etapie koncepcyjnym i projektowym współpracowano z przyrodnikiem. Działania zwiększające bioróżnorodność (poza opisaną powyżej szatą roślinną) to: pozostawienie starych dziuplastych pni połamanych lub wycinanych, suchych drzew, wprowadzenie ogrodu deszczowego oraz ograniczenie emisji światła poprzez zastosowanie kierunkowych reflektorów.
Metamorfoza nadbrzeża Oławy to w sumie 14 gatunków i odmian drzew, 23 gatunki i odmiany krzewów, 23 gatunki i odmiany bylin, 8 gatunków i odmian ozdobnych traw i turzyc, 8 gatunków i odmian roślin cebulowych, 2 gatunki paproci, jeden gatunek pnącza oraz skrzyp. Ponadto, poza gotową mieszanką łąki kwietnej, skomponowano mieszankę nasion z 18 rodzimych gatunków roślin runa leśnego, do zastosowania na nadrzeczne, zadrzewione skarpy.
Szansa dla producentów?
W trakcie projektowania, w latach 2016–2017, dostępność rodzimych drzew i krzewów była bardzo dobra. Odmiennie przestawiała się, znacznie mniejsza niż obecnie, dostępność rodzimych bylin i traw oraz ich kultywarów, szczególnie w uprawie kontenerowej.
Szczególnym problemem była niedostępność nasion pospolitych bylin leśnych na rynku krajowym. O ile możliwe było nabycie niektórych z nich w odmianach, o tyle same gatunki były dostępne właściwie wyłącznie na rynkach niemieckim i brytyjskim. Dzisiaj z pewnością dałoby się wykonać rabaty z rodzimymi gatunkami o znacznie bogatszym składzie.
