Różaneczniki o atrakcyjnych liściach. Takie sformułowanie tytułu wymaga wyjaśnienia. Przecież dla przeciętnego „ogrodomaniaka” różaneczniki zawsze zielone z reguły są w dużej mierze ozdobne z liści i to przez cały rok.
Jednak określenie „różaneczniki o atrakcyjnych liściach” lub „ozdobne z liści”, narodziło się już w latach 90. ub.w. w centrach hodowli i produkcji różaneczników na zachodzie Europy. Poznajmy je bliżej.
Różaneczniki o atrakcyjnych liściach, skąd taki pomysł? Poszukiwanie form o dekoracyjnych liściach było efektem znużenia mnogością odmian różaneczników zawsze zielonych. Tak samo jak i dość monotonnym, niemalże jednolitym widokiem tych krzewów po okresie ich kwitnienia, które trwa średnio 2–4 tygodnie. Jednak skierowanie uwagi hodowców i selekcjonerów na nowy kierunek poszukiwań miało też inne podłoże.
Otóż w wyniku otwarcia się Państwa Środka pojawiła się możliwość penetrowania przebogatych stanowisk naturalnych i introdukcji gatunków chińskich do Europy.
Różaneczniki o atrakcyjnych liściach – gatunki i odmiany
- o liściach wąskich (mniej lub bardziej lancetowatych) i skórzastych (często o błyszczącej skórce). Takie ma Rhododendron insigne oraz R. phaeochrysum, u których dodatkowo dolna strona liścia pokryta jest bardzo krótką, ale gęstą i srebrzyście błyszczącą wyściółką. Po części zaliczane są tutaj także formy R. degronianum i niektóre mieszańce z R. smirnowii.
- o liściach lancetowatych i skórzastych, łódeczkowato wygiętych, często o zwiniętych w dół brzegach blaszek liściowych. Np. R. roxieanum, R. globigerum, koniecznie pokrytych gęstą wyściółką (indumentum). Standardem są tutaj R. yakushimanum ‘Koichiro Wada’ oraz uzyskany w USA jego selekt ‘Yaku Angel’ , u których kutner jest gruby, barwy od kremowej do jasnobrązowej. Tutaj zalicza się także rzadki w Polsce R. bureavii i jego mieszańce oraz R. taliense – najczęściej odmiana ‘Hönigduft’, której liście w ciepłe dni pachną intensywnie miodowo.
- o liściach owalnych lub ostro zaostrzonych na wierzchołku. R. phaeochrysum, R. bureavii, a przede wszystkim jak u R. proteoides oraz R. pachysanthum. Cechą charakterystyczną jest pokrycie liści (a także całych młodych pędów) przez kilka miesięcy w roku atrakcyjnym, słabo ścieralnym kutnerem, barwy od srebrzystej, przez kremową, do jasnobrązowej, jak np. u R. rex.
- o liściach bez wyściółki, ale błyszczących, skórzastych, zielononiebieskich jak u wzorca R. campanulatum var. aeruginosum, u którego liście są prawie niebieskie (taką cechą odznaczają się niektóre formy Rhododendron fortunei). Zalicza się tutaj także różaneczniki o liściach brązowoczekoladowych (zwłaszcza na początku wegetacji), np. różanecznik ‘Everred’ szkockiej firmy Cox.
Różaneczniki o atrakcyjnych liściach – pierwsze jaskółki
Sygnał, że idzie nowe, pojawił się już wraz z wejściem do hodowli i produkcji odmian różanecznika jakuszimańskiego (botanicy mówią o podgatunku różanecznika Degrona Rhododendron degronianum subsp. yakushimanum).
Sam różanecznik Degrona rośnie w środkowej Japonii (Honsiu), jego podgatunek zaś (R. degronianum subsp. yakushimanum) – na wyspie Yakushima leżącej na samym południu Japonii. Występowanie tych krzewów w wysokich partiach gór gwarantuje ich dobrą mrozoodporność w Polsce do strefy 6b./6a., mimo iż wyspy japońskie są w strefie klimatu morskiego i leżą bardziej na południe, niż środkowa Europa. Podobnie ma się mrozoodporność u innego japońskiego górskiego gatunku – różanecznika Makina (R. makinoi).
Pierwsze mieszańce różanecznika jakuszimańskiego powstały w Anglii i z oczywistych względów nie zdobyły naszego rynku. Przełom nastąpił w momencie wprowadzenia na rynek odpornych na mróz odmian uzyskanych przez Hansa Hachmanna z Barmstedt (Szlezwik-Holsztyn, Niemcy), na przełomie lat 70. i 80. Już w 1980 r. miałem okazję oglądać te ówczesne nowości w centrum ogrodniczym pod Kolonią.
Niestety, mieszańce te co prawda dziedziczą po różaneczniku jakuszimańskim zwarty pokrój, dzwonkowato podobne kwiaty, jednak liście, mimo iż są skórzaste i łódeczkowato wygięte, utraciły wdzięk japońskiego gatunku. Nie są lancetowate i są niemal pozbawione całkowicie grubego, kremowobrązowawego kutneru na dolnej stronie liści, który u gatunku wyjściowego pokrywa także całe pędy i obie strony liści młodych przyrostów.
W tym samym czasie co H. Hachmann, prace nad selekcją oryginalnych, „ozdobnych z liści” odmian z czystych gatunków podjął Johann Wieting w Gieselhorst (Dolna Saksonia), tuż obok znanego z ogrodniczej wystawy RHODOSCHAU miasteczka Westerstedte. Efekty tych poszukiwań można było zobaczyć już w 1994 r. na zagonach w jego szkółce. Wieting pracował na populacjach R. metternichii var. pentantherum (obecnie R. degronianum subsp. degronianum) oraz R. degronianum subsp. yakushimanum. Selekty Wietinga – ‘Silber’ (R. makinoi) oraz ‘Edelweiss’ gatunku R. yakushimanum zachowały najciekawsze cechy taksonów wyjściowych: kształt liści i długo obecny dekoracyjny kutner w różnych jego odcieniach, dlatego są mnożone we wszystkich „szanujących” się szkółkach produkujących różaneczniki.
Różanecznikowi Wikingowie
Jako jedną z pierwszych grup różaneczników o ozdobnych liściach trzeba przedstawić tę uzyskaną w Danii. Jej twórcami są głównie entuzjaści z okolic Kopenhagi, wymieniający się zrazami, sadzonkami. Część to członkowie duńskiego oddziału American Rhododendron Society (ARS), korzystali więc z wymiany nasion oraz pyłku prowadzonej m.in. przez ARS. Swoje prace zaczęli w latach 70. XX wieku. Najczęściej wymienia się tutaj Jensa Christiana Bircka (J.C.B.) – technika laboratoryjnego, Svenda Hansena (S.H.) – szkółkarza z Danstrup na Seelandii, inżyniera Palle Kristensena oraz szkółkarza Klausa Hansena. Zasadniczym celem hodowli duńskiej było uzyskanie różaneczników o interesujących liściach o dużej całorocznej dekoracyjności, zwartym pokroju i wystarczającej mrozoodporności na całym terenie Danii (dla naszych ogrodów to jedna z podstawowych zalet). Jakość kwiatów oraz obfitość kwitnienia stały się dla tej grupy celem wyraźnie drugorzędnym.
Duńskie odmiany można podzielić na dwie grupy. Form wyselekcjonowanych bezpośrednio z gatunków jest osiem, odmian otrzymanych z selekcji mieszańców zaś – 16. Wszystkie w swojej nazwie mają drugi człon „Dane”. Niestety prace te były słabo dokumentowane, a ich zebranie, opisy i przekazanie do ważnych kolekcji i szkółek (Rhododendron-Park w Bremie, szkółka Hachmann, Park der Gärten LVG Rostrup), to głównie zasługa Svenda Askjaera ze Spøttrup (Dania). Poza nielicznymi wyjątkami są to odmiany nieopisane oficjalnie i niezarejestrowane. Spotykamy je w Polsce rzadko, raczej tylko w kilku najważniejszych kolekcjach botanicznych i szkółkarskich. Dlatego trudno dokładnie ocenić ich przyszłość z klimatycznego i szkółkarskiego punktu widzenia. Kilka z nich to bardzo ciekawe kreacje, niezwykle dekoracyjne, ze sporym potencjałem na mocno rozbudzonym rynku różaneczników.
Do najważniejszych z punktu widzenia możliwości uprawy w Polsce (strefa 7a. – 6b.), należą te opisane poniżej.
Różaneczniki o atrakcyjnych liściach. Odmiany wyselekcjonowane z populacji gatunków
‘Best Dane’ – klon R. yakushimanum, selekcji J.C.B., wprowadzony przez Hachmanna w sezonie 2009/2010. Wzrost bardzo zwarty (60/100 po 10 latach). Przypomina odmianę ‘Koichiro Wada’, ale ma większe kwiaty i dłuższe liście (o długości 8–10 cm i szerokości 2–3,5 cm). Wytrzymuje spadki temperatury do –25°C.
‘Blue Dane’ – selekcja z R. campanulatum ssp. aeruginosum. Liście są owalnie jajowate (o długości 7–10 cm i szerokości 4,5 cm), o niezwykłej, niebieskiej barwie liści i brązowym indumentum na spodzie. Mrozoodporność do –22°C. Moje doświadczenia dotyczące czystego gatunku niestety nie są obiecujące, może podgatunek będzie sprawował się lepiej.
‘Glossy Dane’ – siewka R. phaeochrysum, angielskiego pochodzenia, wprowadzona przez J.C.B. w 1994 r. Po 10 latach osiąga wysokość 70 cm i podobną szerokość. Ma bardzo dekoracyjne, eliptyczne, ostro zakończone zielononiebieskie liście (o długości 6–10 cm) z kremowobrązowym, cienkim kutnerem. Młode pędy i liście intensywnie pachnące wanilią. Wytrzymuje spadki temperatury do –22°C.
‘Needle Dane’ – powstał z kontrolowanego zapylenia R. roxieanum var. oreonaster. Karłowa i niezwykle intrygująca odmiana – po 10 latach osiąga wysokość 40 cm, a szerokość 60 cm. Liście są szydlaste, ciemnozielone, podwinięte, o długości 7–10 cm i szerokości 1–1,5 cm. Kwiaty są lejkowato dzwonkowate, drobne, białe z cętkami. Wytrzymuje mróz do –22°C.
‘Sticky Dane’ – odmiana R. globigerum (syn. R. roxieanum var. globigerum). Liście są bardzo oryginalne, owalno-lancetowate, podwinięte, ciemnozielone z białokremowym indumentum. Po 10 latach osiąga wysokość i szerokość 50 cm. Kwitnie słabo, jako starsza roślina. Wytrzymuje spadki temperatury do –22°C.
‘Wolly Dane’ – wyselekcjonowana przez J.C.B. i S.H. z nasion R. taliense zebranych w czasie Chińsko-Brytyjskiej ekspedycji w Chinach w 1981 r. Krzew po 10 latach uprawy osiąga wysokość 60 cm i szerokość 80 cm. Liście są eliptyczne, wąskie (o długości 6–8 cm i szerokości 2,5–3,5 cm), brzegami podwinięte, ciemnozielone z czerwoną wyściółką. Kwiaty są liczne, różowe, dzwonkowate z czerwoną plamką. Mrozoodporność określona na –22°C.
Odmiany mieszańcowe
‘Birck Dane’ – powstała ze skrzyżowania R. insigne x R. proteoides (JCB, 1992 r.). W sprzedaży od 2016 r. (Hachmann). Liście lancetowate, bardzo skórzaste, twarde, ciemnozielone, o długości 5,5–8,5 cm i szerokości 1,5–2 cm. Krzewy po 20 latach osiągają wysokość 130 cm i szerokość 150 cm. Wytrzymuje spadki temperatury do –25°C.
‘Chocolate Dane’ – mieszaniec R. yakushimanum x R. bureavii. Krzyżówka S.H. z 1979 r. Do produkcji wprowadził ją Hachmann w 2009 r. Mrozoodporność do około –24°C.
‘Great Dane’ – mieszaniec R. yakushimanum x R. rex. Krzyżował J.C.B. w 1973 r., a do uprawy wprowadził Hachmann w 1995 r. Młode liście są srebrzystoszare, o długości 15–20 cm i szerokości 5–7 cm. Przez 2–4 miesiące na górnej stronie pokrywa je kutner. Kwiaty (10–15 szt.) są białe, dzwonkowate, z karminowoczerwoną plamką w gardzieli. Wytrzymuje spadki temperatury do –25°C, ale pąki kwiatowe marzną już poniżej –21°C.
‘Rusty Dane’ – powstała ze skrzyżowania R. yakushimanum x R. pachysanthum. Krzyżował Henning Petersen przed 1978 r. Liście, o długości 5–7 cm i szerokości 2–4 cm, są srebrzystoszarozielone, później rdzawożółtobrązowe. Po10 latach uprawy osiąga wysokość 70 cm i szerokość 90 cm. Wytrzymuje spadki temperatury do –22°C. Jedna z najciekawszych kreacji w grupie tych o grubym, ciemnobrązowym indumentum.
‘Silver Dane’ – mieszaniec R. yakushimanum x R. pachysanthum. Krzyżował S.H. w 1985 r., a do uprawy wprowadził Hachmann w 2005 r. Liście mają długość 6–10 cm, szerokość 3–4 cm i cienkie, ale spektakularne, srebrzystoszare indumentum (prawie białe!), które utrzymuje się kilka miesięcy na górnej stronie blaszki liściowej. Na dolnej stronie liści indumentum pozostaje żółtobrązowe do beżowego. Kwitnie w połowie maja, kwiaty w pąku są różowoczerwone, później prawie białe. Po 10 latach osiąga wysokość 60 cm i szerokość 90 cm. Wytrzymuje spadki temperatury do –22°C.
‘Special Dane’ – powstała ze skrzyżowania R. pachysanthum x R. bureavii. Krzyżował w latach 1978–1980 Henning Petersen. Na rynek wprowadził ją Holger Hachmann w 2009 r. Liście na górnej stronie z zielonobrązowym kutnerem, który na dolnej stronie blaszki jest żółty, potem brązowy. Mają długość 5–8 cm i szerokość 2–4 cm. Kwitnienie mało interesujące (kwiaty białe, lejkowate). Wielkość krzewu po 10 latach uprawy wynosi 90 cm, a szerokość – 100 cm. Mrozoodporność dostateczna.
‘White Dane’– mieszaniec R. yakushimanum x R. galactinum. Krzyżował w 1978 r. i nazwał S.H. Wprowadził do uprawy Hachmann w 2005 r. Po 30 latach uprawy osiąga wysokość 250 cm i szerokość 350 cm. Liście mają długość 12–15 cm i szerokość 3,5 cm. Kwitnie w połowie maja. W kwiatostanie jest 10–15 dzwonkowatych, różowoczerwonych w pąku kwiatów, potem czysto białych. Odmiana bardzo dekoracyjna, z wigorem. Znosi spadki temperatury do –25°C.
