Brzozy atakowane są przez wiele owadów, jednak w artykule opisujemy tylko te szkodniki, które stwarzają zagrożenie dla roślin uprawianych w szkółkach roślin ozdobnych.
Mszyce
Na brzozach żeruje kilkanaście gatunków mszyc, spośród których najczęściej występują trzy niżej przedstawione.
– Mszyca brzozowa srebrzysta (Euceraphis betulae). Występuje pospolicie na brzozie brodawkowatej. Mszyce żerują od maja do końca lata — pojedynczo lub w małych grupach złożonych z larw, na nierozwiniętych liściach i na dolnej stronie w pełni rozwiniętych liści. Nie powodują widocznych uszkodzeń, jednak intensywnie wydalają spadź, która zanieczyszcza liście i ogranicza powierzchnię asymilacyjną. Pod koniec maja lub na początku czerwca pojawiają się pierwsze osobniki dorosłe. Samice uskrzydlone mają długość 3–4 mm, są jasnozielone lub żółtawozielone, opylone niebieskawobiałą wydzieliną woskową (fot. 1). Mają bardzo długie nogi i czułki oraz krótkie syfony i gałkowaty ogonek. Larwy są zielone, pokryte białym woskiem, z wyraźnie ciemnymi nogami i pierścieniami syfonowymi. Zimują jaja na pędach w pobliżu pąków. W ciągu roku rozwija się kilka pokoleń, a we wrześniu i październiku pojawiają się osobniki pokolenia płciowego. Samice tego pokolenia składają jaj zimowe.
– Zdobniczka brzozowa (Callipterinella tuberculata). Mszyca ta najczęściej zasiedla brzozę brodawkowatą i jej odmiany, rzadziej występuje na brzozie omszonej. Mszyce żerują na dolnej stronie liści pędów wierzchołkowych, w koloniach złożonych z licznych osobników bezskrzydłych i pojedynczych osobników uskrzydlonych (fot. 2). Żer ten powoduje ograniczenie wzrostu młodych pędów, ponadto szkodniki wydalają duże ilości rosy miodowej, która stanowi podłoże dla grzybów sadzakowych. Samice bezskrzydłe mają długość 1–2 mm, są barwy zielonej, z ciemnymi sklerytami na górnej stronie ciała, krótkim ogonkiem i syfonami. Samice uskrzydlone mają wygląd zbliżony do osobników bezskrzydłych. W ciągu roku rozwija się kilka pokoleń rozmnażających się dzieworodnie.
– Zrostek brzozowy (Glyphinia betulae). Mszycę tę notowano na różnych gatunkach brzóz, ale w szkółkach była stwierdzana wielokrotnie na brzozie karłowatej. Szkodnik żeruje na wierzchołkach pędów i na dolnej stronie najmłodszych liści, na których tworzy liczne kolonie (fot. 3). Bezskrzydłe samice (dzieworódki) mają długość 1,4–1,8 mm, są kształtu jajowatego, barwy ciemnozielonej, z wzorem utworzonym z białych plam na grzbietowej stronie odwłoka, posiadają krótkie czułki, zaokrąglony ogonek i małe stożkowate syfony. Bezskrzydłe samice występują najliczniej od czerwca do końca sierpnia i ponownie w październiku oraz listopadzie, natomiast osobniki uskrzydlone — od połowy czerwca do końca lipca. Te ostatnie, długości 1,3–1,8 mm, są ciemnozielone lub ciemnobrązowe do czarnych, z brodawkowatą ornamentacją i kolcowatymi włoskami na stronie grzbietowej. Zimują jaja przy podstawie pąków pod białym, gęstym puchem woskowym wydzielanym przez samice. Larwy wylęgają się w kwietniu, co zbiega się z początkiem pękania pąków.
Zwalczanie mszyc. Wiosną, w okresie wylęgania się larw z jaj zimowych, trzeba opryskać drzewa preparatem Promanal 60 EC (2%) lub jednym z pyretroidów (np. Sumi-Alpha 050 EC — 0,04%). W okresie wegetacji należy zwalczać mszyce preparatami układowymi (np. Confidor 200 SL — 0,04% lub Mospilan 20 SP — 0,02%).
Minowce i inne błonówki
Wśród szkodników zasiedlających brzozy ważną grupę stanowią błonkówki z rodziny pilarzowatych (Tenthredinidae), do której należą cztery niżej przedstawione owady. Stadium minującym są żerujące wewnątrz liści larwy, które wyjadają obie warstwy miękiszu. W rezultacie tworzą się obszerne, pęcherzowate miny (tzw. komorowe) lub wyjadany jest tylko miękisz palisadowy w górnej warstwie liścia (wówczas powstają tzw. miny wierzchnie).
– Zakolnica brzozowa (Scolioneura betuleti). Jest to najpospolitsza, a zarazem najgroźniejsza z błonkówek występujących na brzozach. W szkółkach była stwierdzana na brzozie brodawkowatej i jej odmianach 'Youngii’ oraz 'Dalecarlica’, brzozie pożytecznej odm. Jacquemonta, brzozie papierowej i omszonej. Larwy zakolnicy żerują w liściach tworząc pęcherzowate, obustronne miny z rozproszonymi, czarnymi odchodami wewnątrz. Każda mina (zawsze występuje tylko jedna) rozpoczyna się na brzegu liścia, najczęściej na wierzchołku. W końcowej fazie rozwoju może ona zajmować od 1/2 do 2/3 powierzchni blaszki liściowej. Liście silnie porażonych drzew brązowieją i przedwcześnie opadają. Larwy osiągają długość do 10 mm, młodsze stadia są białawe z brązową głową oraz ciemnymi plamami na pierwszych segmentach przedtułowia po brzusznej stronie ciała i wzdłuż boków. Larwy ostatniego stadium zmieniają barwę na żółtą i tracą ciemne plamki. Osobniki dorosłe mają długość 4–5 mm, są czarne, błyszczące, z czerwonawożółtymi nogami. W ciągu roku rozwijają się dwa pokolenia. Osobniki dorosłe pierwszego pokolenia pojawiają się w maju i czerwcu, a drugiego — od lipca do września. Larwy żerują odpowiednio, w maju i czerwcu oraz we wrześniu i październiku.
– Zwiotka poziomkowa (Fenusa pusilla). Jest również często notowanym szkodnikiem brzóz. Jego obecność w szkółkach stwierdzono na brzozie pożytecznej odm. Jacquemonta, brzozie brodawkowatej i omszonej. Larwy tego gatunku żerują w miękiszu palisadowym tworząc miny na górnej stronie liści, zwykle po kilka na jednym. Miny są stosunkowo małe, nerkowatego kształtu, białawozielonkawe z jaśniejszym odcinkiem początkowym, który w miarę wysychania zmienia zabarwienie na rdzawe (fot. 4).
Ich wnętrze wypełnione jest rozproszonymi czarnymi odchodami. W odróżnieniu od min tworzonych przez poprzednią błonkówkę, rozpoczynają się one w pobliżu nerwu głównego i są najczęściej ograniczone dwoma nerwami bocznymi. Silnie porażone liście całkowicie brązowieją i opadają, co jest przyczyną słabych przyrostów pędów. Larwy są żółte, nie mają nóg odwłokowych. U starszych stadiów po stronie brzusznej na segmentach tułowia i na I segmencie odwłoka znajdują się ciemne plamy (fot. 5). Osobniki dorosłe są czarne, długości 2,5–3,5 mm, z żółtobrązowymi nogami. W ciągu roku rozwijają się dwa pokolenia. Osobniki dorosłe I pokolenia pojawiają się w maju i czerwcu, a następnego w lipcu i sierpniu. Larwy I pokolenia żerują w czerwcu i lipcu, a drugiego w sierpniu i we wrześniu. Larwy ostatniego stadium spadają na ziemię i tam przepoczwarczają się nie tworząc kokonu.
– Zakolnica karłowa (Messa nana). Występuje powszechnie na brzozie omszonej, natomiast rzadziej atakuje brzozę brodawkowatą. Larwy wyjadają miękisz tworząc obszerne placowe miny. Prawie zawsze na liściu jest jedna mina. Miny rozpoczynają się na jego brzegu, w dowolnym miejscu, ale nigdy na szczycie. Larwy są długości ok. 8 mm, żółte z brązową głową, czarniawą tarczką karkową i czarnymi tarczkami pomiędzy nogami tułowiowymi. Samice mają długość 4–4,5 mm, barwę czarną (jedynie boczna część tylnego brzegu przedplecza, łuska skrzydłowa, kolana i stopy są białe). W ciągu roku rozwija się tylko jedno pokolenie. Osobniki dorosłe pojawiają się w maju. Larwy żerują przez mniej więcej trzy tygodnie, a następnie opuszczają miny i przepoczwarczają się w kokonach tworzonych w ziemi.
Zwalczanie minowców — zakolnic i zwiotki. W okresie lotu osobników dorosłych lub po zauważeniu pierwszych min na liściach należy opryskiwać drzewa dwu- lub trzykrotnie co 7 dni preparatem o działaniu kontaktowym (np. Fastac 10 EC — 0,015%) lub wgłębnym (np. Sumithion Super 1000 EC — 0,075%).
– Płast brzozowiec (Craesus septentrionalis). Występuje na różnych gatunkach brzóz, między innymi brodawkowatej i jej odmianie 'Youngii’, pożytecznej odm. Jacquemonta, oraz żółtej.
W odróżnieniu od minowców, larwy tego gatunku żerują na liściach grupowo, początkowo wygryzają dziury od brzegów liści, a następnie zjadają blaszki w całości, pozostawiając jedynie unerwienie. W rezultacie pędy zostają ogołocone z liści. W trakcie żerowania ciało larw jest charakterystycznie wygięte w kształcie litery „S”. Mają one długość około 22 mm, są żółte do zielonkawoszarych, z pomarańczowożółtymi i czarnymi plamami wzdłuż boków oraz czarną błyszczącą głową (fot. 6).
Osobniki dorosłe mają długość 8–10 mm, głowa, tułów oraz dwa pierwsze i ostatnie segmenty odwłoka są czarne, natomiast pozostała część odwłoka jest czerwonawobrązowa. Skrzydła przednie są przezroczyste, z ciemną przepaską w częś-ci wierzchołkowej (fot. 7). W ciągu roku rozwijają się dwa pokolenia. Lot błonkówek pierwszego pokolenia odbywa się od maja do czerwca, a drugiego — od lipca do sierpnia. Samice składają jaja w nerwy liściowe, dwa tygodnie później wylęgają się larwy. Larwy pierwszego pokolenia żerują od połowy czerwca do lipca, a drugiego — od końca sierpnia do września. W pełni wyrośnięte larwy schodzą do gleby, gdzie przepoczwarczają się w jedwabistych, brązowawych kokonach.
Zwalczanie. Po zauważeniu pierwszych larw należy opryskać drzewa jednym z preparatów o działaniu kontaktowym (np. Sumi-Alpha 050 EC — 0,04%).
Muchówki
– Miniarka brzozowianka (Agromyza alnibetulae). Ta muchówka z rodziny miniarkowatych (Agromyzidae) występuje pospolicie na młodych brzozach w parkach, ogrodach i szkółkach. Larwy żerują w liściu wyjadając miękisz palisadowy, wskutek czego na górnej stronie liścia tworzą się miny — bardzo długie, kręte. Wnętrze min wypełnione jest czarnymi odchodami ułożonymi w postaci podwójnej, przerywanej linii. Larwy, długości 2–3 mm, są białawe do pomarańczowych. Wyrośnięte spadają do gleby, gdzie się przepoczwarczają. W ciagu roku rozwijają się dwa pokolenia. Osobniki dorosłe pojawiają się w maju lub w czerwcu i od końca lipca do początku sierpnia, natomiast larwy żerują w czerwcu i lipcu oraz w sierpniu i wrześniu.
– Pryszczarek brzozowiak (Anisotephus betulinus). Jest to muchówka z rodziny pryszczarkowatych (Cecidomyidae). Występuje lokalnie na brzozie omszonej i brzozie brodawkowatej. Larwy żerują na liściach pojedynczo, w jednokomorowych naroślach, tzw. galasach. Twory te, które powstają na liściach pomiędzy nerwami, mają kształt brodawek, początkowo barwy zielonej, później żółtawoczerwonej, i średnicę 3–6 mm. Na jednym liściu może znajdować się do pięciu galasów. Larwy są początkowo białawe, później jasnożółte, długości 2–3 mm. Po osiągnięciu dojrzałości, co ma miejsce pod koniec czerwca lub na początku sierpnia, larwy wygryzają w galasach otwory, przez które wydostają się na zewnątrz i spadają na ziemię, gdzie się przepoczwarczają i zimują. Wiosną wylatują muchówki, które składają jaja na liście. Wylęgające się z jaj larwy tworzą galasy. W ciągu roku rozwija się jedno pokolenie.
Zwalczanie muchówek. Wiosną, tuż przed wylotem muchówek, należy na powierzchnię podłoża rozsypać równomiernie jeden z preparatów granulowanych (np. Basudin 10 GR w dawce 0,8 kg/100 m2).
Chrząszcze
– Zwijacz brzozowiec (Deporaus betulae). Ten chrząszcz z rodziny tutkarzowatych (Attelabidae) występuje pospolicie — poza brzozą — także na innych drzewach liściastych. Chrząszcze pojawiają się na początku maja. Są czarne z metalicznym połyskiem, długości około 5 mm (fot. 8).
Ich obecność zdradza zwinięta w cygarowatą tutkę część liścia, która przybiera rdzawobrązowe zabarwienie (fot. 9).
Tutki tworzone są przez samice, które po złożeniu jaja na górnej stronie liścia nacinają blaszkę liściową w poprzek, po obu stronach nerwu głównego, w pewnej odległości od podstawy. Następnie zwijają odciętą część wierzchołkową w rozszerzającą się ku końcowi tutkę. W tak powstałej kryjówce wylęga się biaława larwa, która przebywa we wnętrzu tutki przez mniej więcej 3 miesiące. Wyrośnięte larwy, długości 5–7 mm, spadają na ziemię, gdzie się przepoczwarczają. Wiosną następnego roku pojawiają się chrząszcze, które rozpoczynają swoją aktywność żerowaniem na liściach. W ciągu roku rozwija się jedno pokolenie.
Zwalczanie. W okresie pojawiania się chrząszczy zwijacza należy opryskiwać rośliny preparatem o działaniu kontaktowym, najlepiej z grupy pyretroidów (np. Ambusz 250 EC — 0,05%).
– Hurmak olchowiec (Agelastica alni). Jest to chrząszcz z rodziny stonkowatych (Chrysomelidae) znany przede wszystkim jako szkodnik olszy, ale stwarza zagrożenie także dla innych drzew liściastych, w tym brzóz. Liście uszkadzane są zarówno przez chrząszcze, jak i przez larwy. Owady dorosłe pojawiają się w drugiej połowie kwietnia. Mają długość 6–7,5 mm. Są najczęściej granatowe, rzadziej czarnofioletowe, o słabym metalicznym połysku, z czarnymi czułkami i nogami. Efekt ich żerowania to duże, nieregularne dziury wyjadane w blaszkach liściowych. Pod koniec kwietnia samice składają żółte, beczułkowate jaja w grupy po kilkadziesiąt sztuk. Z nich wylęgają się od czerwca do lipca larwy i żerują przez mniej więcej 3 tygodnie po obydwu stronach liści. Początkowo zeskrobują skórkę wraz z miękiszem, a następnie wygryzają dziury pomiędzy nerwami. Larwy są czarne, długości około 10 mm. Optymalne warunki rozwoju larw to temperatura 17–23oC i wilgotność względna powietrza 50–80%. W pełni wyrośnięte larwy spadają na ziemię i przepoczwarczają się. Na początku lipca pojawiają się pierwsze chrząszcze, które po okresie żeru dopełniającego opuszczają pędy i kryją się w ściółce, gdzie zimują. W ciągu roku rozwija się jedno pokolenie.
Zwalczanie. Wiosną, po wykryciu pierwszych chrząszczy należy przystąpić do ich niszczenia, aby nie dopuścić do złożenia jaj przez samice. W tym celu drzewa należy opryskać jednym z preparatów o działaniu kontaktowym (np. Sherpa 10 EC — 0,05%).
Motyle
– Zwójka brzozóweczka (Acleris ferrugana). To najczęściej spotykany motyl — szkodnik brzóz, przedstawiciel rodziny zwójkowatych (Tortricidae). Występuje powszechnie także na innych gatunkach drzew i krzewów liściastych. W ciągu roku rozwijają się dwa jego pokolenia. Gąsienice żerują pomiędzy sprzędzionymi liśćmi od wiosny do jesieni. Są one długości ok. 20 mm, zielone z czarną tarczką karkową. Ich przepoczwarczenie odbywa się w miejscu żerowania. Motyle pojawiają się wiosną i pod koniec lata. Przednie skrzydła mają rozpiętość 14–17 mm, są żółtawe z ciemnobrązowym wzorem w postaci trójkąta złożonego z trzech plamek, tylne skrzydła mają szarą barwę (fot. 10).
Zwalczanie. Po zauważeniu pierwszych sprzędzionych liści należy opryskać drzewa jednym z preparatów o działaniu żołądkowym (np. Owadofos 540 EC — 0,15%).
– Plątaczek brzozowiec (Eriocrania sparrmannella). Ten przedstawiciel rodziny plątaczkowatych (Eriocraniidae) jest sprawcą podobnych uszkodzeń, jak te powodowane przez błonkówki z grupy minowców. Atakuje on przede wszystkim brzozę brodawkowatą i jej odmiany. W ciągu roku rozwija się jedno pokolenie. Białawe gąsienice mają długość 8–10 mm i małą brązową głowę. Żerują w liściach od czerwca do lipca tworząc duże, pęcherzykowate, brązowe miny. Każda mina rozpoczyna się wąskim korytarzem, a następnie gwałtownie rozszerza tworząc obszerną komorę. W odróżnieniu od min utworzonych przez błonkówki, czarne odchody znajdujące się we wnętrzu tych korytarzy ułożone są w kształcie splątanych nitek (fot. 11). Wyrośnięte larwy spadają na ziemię, gdzie przepoczwarczają się. Motyle pojawiają się w maju następnego roku. Ich przednie skrzydła, o rozpiętości 10–13 mm, są barwy złotej z purpurowymi znaczkami.
Zwalczanie. Jest takie, jak w przypadku błonkówek minujących liście.