Warunki pogodowe 2004 roku sprzyjały rozwojowi szpecieli. Te niewidoczne gołym okiem roztocze — długości około 0,2 mm — z rodziny szpecielowatych (Eriophyidae) żerują na różnych częściach roślin wysysając zawartość komórek. Jednocześnie wprowadzają ślinę, która zawiera substancje stymulujące powstawanie różnych wyrośli na liściach i pędach lub powodujące deformacje tych organów oraz ordzawienie liści i owoców.
Warto podkreślić, że szpeciele to grupa roztoczy niedostatecznie poznana, z dużą liczbą nowych gatunków wykrytych w Polsce w ostatnich latach na drzewach i krzewach ozdobnych. Wiele okazało się groźnymi szkodnikami roślin, dlatego ich obecności w szkółkach nie można bagatelizować.
W ostatnim sezonie wegetacyjnym na wielu gatunkach i odmianach drzew alejowych w szkółkach znaczne szkody wyrządziły szpeciele wolno żyjące (przebywające na powierzchni liści), które ze względu na charakter uszkodzeń umownie określane są jako pordzewiacze.
Pordzewiacz grabowy (Tegonotus depressus) obserwowany był niemal w każdej szkółce w młodych nasadzeniach grabu pospolitego (Carpinus betulus) 'Columnaris’. Szpeciele żerowały na dolnej stronie liści powodując ich ordzawienie oraz silne zahamowanie wzrostu pędów. Pierwsze zmiany w wyglądzie drzewek obserwowano już w lipcu, natomiast w sierpniu liście były zupełnie rdzawobrązowe.
Pordzewiacz kasztanowcowy (Tegonotus carinatus) wystąpił w bardzo dużym nasileniu na kasztanowcu pospolitym (Aesculus hippocastanum). Szpeciele przebywały po obu stronach liści, przede wszystkim w przestrzeniach międzynerwowych. Efektem żerowania były brązowe przebarwienia na dolnej stronie liści (fot. 1).
Pordzewiacz lipowy (Aculus ballei) bardzo silnie opanował lipy — krymską (Tilia ’Euchlora’) i szerokolistną (T. platyphyllos). Powodował ordzawienie liści (fot. 2), także bardzo silnie ograniczał wzrost drzewek.
Pordzewiacz jesionowy (Aculus epiphyllus) stwierdzany był w bardzo dużym nasileniu na jesionach, zwłaszcza na jesionie wyniosłym (Fraxinus excelsior) 'Pendula’ i 'Jaspidea’. Wskutek żerowania szpecieli, najpierw wzdłuż nerwów, a później na całej powierzchni liście brunatniały i były zdrobniałe (fot. 3), a ich brzegi zawijały się do dołu. W efekcie wzrost pędów był zahamowany.
Wędrownik wiązowiec (Rhyncaphytoptus ulmivagrans) — fot. 4 — wywoływał identyczne zmiany (jak w przypadku jesionów pordzewiacz jesionowy) w wyglądzie młodych wiązów, zwłaszcza odmiany 'Camperdownii’, a pordzewiacz wiązowy (Tetra concava) — odmiany 'Exoniensis’ wiązu górskiego (Ulmus glabra).
Pordzewiacz śliwowy (Aculus fockeui) spowodował na wiśni piłkowanej (Prunus serrulata) 'Kiku-shidare’, wiśni różowej (P. subhirtella) oraz migdałku trójklapowym (P. triloba) ordzawienie liści i skrócenie pędów.
Rozetkowiec klonowy (Shevtchenkella brevisetosus) wystąpił w dużym nasileniu na klonie jesionolistnym (Acer negundo) 'Flamingo’ uprawianym zarówno w pojemnikach, jak i w gruncie. Żerujące na liściach wierzchołkowych szpeciele powodowały drobnienie liści (fot. 5) oraz silne skrócenie międzywęźli, tzw. rozetkowatość pędów.
Rozwój. U wymienionych gatunków szpecieli najczęściej zimują samice deutogynne (zimowe) na pędach w spękaniach kory, rzadziej w pąkach, pod pierwszą łuską. Wiosną w okresie pękania pąków samice przemieszczają się na rozwijające się liście i tutaj składają jaja, umieszczając je pojedynczo na powierzchni liści. Okres wylęgania się larw z jaj trwa, w zależności od temperatury, od dwóch dni do dwóch tygodni. Około dwóch tygodni później, to jest w połowie maja, pojawiają się samice pokolenia wiosennego, a miesiąc później — samice pierwszego pokolenia letniego. W sezonie wegetacyjnym rozwija się nawet do 5 pokoleń, przy czym w ostatnim dominują samice zimowe.
Zwalczanie. Jest ono konieczne, aby zapobiec inwazji tych gatunków szpecieli w następnym roku. Najlepszym terminem przeprowadzenia zabiegu ochronnego jest okres opuszczania przez samice miejsc zimowania, co zbiega się z pękaniem pąków. W tym czasie należy opryskiwać drzewa, co najmniej dwukrotnie, w odstępach 7–10-dniowych mieszaniną preparatów Marshal 250 CS (0,1%) i Talstar 100 EC (0,05%).
Te same środki można stosować również w późniejszym okresie — po zauważeniu uszkodzeń.
Szpeciele galasotwórcze
Podskórnik gruszowy (Eriophyes pyri) w minionym sezonie wegetacyjnym licznie wystąpił na jarzębie pospolitym (Sorbus aucuparia). Obecność tego gatunku szpeciela w dużym nasileniu odnotowano także na gruszy uprawnej (Pyrus communis) 'Beech Hill’.
W maju wskutek żerowania tych szpecieli tworzą się na górnej stronie liści białożółte do jasnozielonych, okrągławe wypukłości o średnicy 1,5–2 mm. W obrębie tych miejsc, ale na dolnej stronie liści, znajdują się żółtozielone, pęcherzykowate wyrośla, wewnątrz których przebywają i żerują szpeciele. Z czasem twory te brązowieją, przez co drzewa tracą wartość zdobniczą.
Rozwój. Podobnie jak u szpecieli wolno żyjących, zimują samice, głównie w pąkach liściowych pod pierwszą łuską. W czasie pękania pąków i rozwijania się pierwszych liści samice wychodzą z miejsc zimowania i składają jaja na liściach, umieszczając je w pęcherzykowatych wyroślach, w których rozwijają się kolejne pokolenia letnie tego szpeciela. Już w lipcu samice podskórnika zaczynają wędrówkę do nowych pąków, gdzie zimują.
Zwalczanie. Z uwagi na ukryty sposób żerowania szpeciela tego można zwalczyć jedynie
w okresie pękania pąków stosując preparaty zalecane do niszczenia pordzewiaczy.
Autor: dr Grażyna Soika, prof. dr hab. Gabriel Łabanowski
