Trwają przygotowania do przystąpienia Polski do Unii Europejskiej. Porównuje się systemy nasienne, przepisy prawne, szczegółowe wymagania i rozwiązania organizacyjne. Komisja UE pozytywnie oceniła polskie ustawodawstwo nasienne oraz nasz system kwalifikacji. Poważne zmiany czekają jednak nasze szkółkarstwo roślin sadowniczych. Jednym z problemów jest duże rozdrobnienie produkcji szkółkarskiej, nie spotykane w krajach UE. W 1997 r. produkcją roślin sadowniczych zajmowało się w Polsce 931 gospodarstw (o 18 mniej niż w 1996 r.) na powierzchni 679 ha. Z tego aż 611 szkółek (65%) zajmowało powierzchnię nie większą niż 0,5 ha.
Ocena zdrowotności podkładek i drzewek owocowych
Drugim poważnym zadaniem będzie wdrożenie, oprócz kwalifikacji odmianowej i jakościowej, systemu oceny zdrowotności przyjętego przez EPPO (Śródziemnomorska Organizacja Ochrony Roślin). Praktycznie przepisy te już stosujemy dla drzewek owocowych. Obowiązują trzy stopnie zdrowotności: WW – wolne od wirusów, TW – testowane na wirusy, NT – nie testowane. (Poszczególne stopnie zostały omówione w ”Szkółkarstwie” 1/97.) Inspekcja Nasienna, wspólnie z Instytutem Sadownictwa i Kwiaciarstwa w Skierniewicach, przyjęła odpowiedni system i metodykę badań – przy pomocy testów Elisa oraz testów biologicznych. Od dwóch lat badania te są wdrażane i w 1997 r. ze statusem WW zakwalifikowano 208 657 drzewek jabłoni oraz 17 889 gruszy. Stanowi to wzrost o 50% w stosunku do 1996 r. Zakwalifikowano również 3228 tys. podkładek wegetatywnych ze statusem WW, w tym dla jabłoni 3104 tys. sztuk. Jest to jednak ciągle za mało dla potrzeb produkcji materiału wolnego od wirusów. W celu przyspieszenia wymiany istniejących mateczników podkładek jabłoni na mateczniki ze statusem WW Inspekcja Nasienna – po konsultacji z ISK w Skierniewicach oraz Radą Programową Ośrodka Elitarnego Materiału Szkółkarskiego (OEMS) wyraziła zgodę na jednorazowe poszerzenie mateczników założonych z materiału importowanego ze statusem WW bądź zakupionego w OEMS – w latach 1996 i 1997 (wiosna). Pozwoli to skrócić okres wprowadzania zdrowych podkładek do produkcji drzewek jabłoni, a tym samym zapewni konkurecyjność polskiego materiału szkółkarskiego. Nowo założone mateczniki poddane zostaną wyrywkowej kontroli na obecność chorób wirusowych. Ośrodek Elitarnego Materiału Szkółkarskiego w Prusach wyprodukował w ostatnim roku 425 414 sztuk podkładek wolnych od wirusów, przeznaczonych do zakładania mateczników reprodukcyjnych. Obecnie w ośrodku zwiększa się liczbę produkowanych podkładek wegetatywnych, a także rozmnażane są dalsze typy: dla jabłoni – M 26 i M 7; dla czereśni – F 12/1 i Colt oraz dla śliw – St. Julien A. Te wegetatywne podkładki dla drzewek pestkowych nie zastąpią jednak generatywnych, między innymi dlatego, że F 12/1 jest porażana przez guzowatość, bardzo źle się rozmnaża i nie nadaje się na gleby słabe, a Colt jest wrażliwa na niedobór magnezu w glebie. Konieczne będzie zatem dalsze selekcjonowanie czereśni ptasiej i antypki oraz zakładanie ze zdrowego, wolnego od wirusów materiału wyjściowego, sadów nasiennych, których praktycznie w Polsce dotąd nie ma. Obecnie większość podkładek generatywnych dla drzewek pestkowych szkółkarze produkują z tzw. własnych źródeł, tj. z nie kontrolowanych drzew dziko rosnących lub owocujących w sadach(W. Wangenheima). Najgorzej sytuacja przedstawia się dla antypki i czereśni ptasiej, gdzie odpowiednio zaledwie 12 i 15% podkładek wyprodukowane zostało z nasion zebranych w sadach nasiennych (tabela 1). Materiał wyhodowany z nasion niewiadomego pochodzenia bywa zakażony wirusami, zwłaszcza wirusem żółtaczki wiśni, co powoduje gorsze przyjmowanie oczek, słabszy jest też potem wzrost oraz rozgałęzianie się drzewek w szkółce; wysadzone do sadu gorzej rosną i plonują, wydając owoce gorszej jakości. Zdrowy materiał wyjściowy zapobiega rozprzestrzenianiu się chorób wirusowych.
W 1997 r. Inspekcja Nasienna zakwalifikowała 97 100 zrazów jabłoni i 24 590 zrazów gruszy wolnych od wirusów, co stanowi odpowiednio 12% i 24% ogólnej liczby zrazów zakwalifikowanych w przypadku tych gatunków.
Ocena zdrowotności roślin jagodowych
Przepisy EPPO stawiają bardzo wysokie wymagania w stosunku do materiału wyjściowego roślin jagodowych. W przypadku truskawek materiał ten powinien być wolny od trzech chorób grzybowych, czterech nicieni i dziewięciu chorób wirusowych. W polskich przepisach kwalifikacyjnych wymaga się, aby rośliny w mateczniku elitarnym wolne były od dwóch chorób wirusowych – zielenienia płatków truskawek i łagodnej żółtobrzeżności liści truskawek, których praktycznie i tak nie można określić na plantacji w czasie oceny polowej. Konieczne więc stało się wprowadzenie do krajowych przepisów kwalifikacyjnych obowiązku testów biologicznych na roślinach wskaźnikowych, jakimi w tym przypadku są poziomki. Wymagać to będzie również zabezpieczenia superelity przed ponowną infekcją wirusami, tj. przechowywania tych roślin w owadoszczelnych karkasach. Warunki takie, według przepisów EPPO, wymagane są również przy produkcji materiału porzeczek i malin. Bez stworzenia nowego prawa, dostosowanego do przepisów EPPO oraz egzekwowania od producentów jego przestrzegania nie będziemy mieli równoważnych systemów z Unią Europejską, a tym samym nie będziemy mogli uczestniczyć w międzynarodowym obrocie materiałem szkółkarskim
Kwalifikacja w 1997 roku
Warunki pogodowe w ostatnim sezonie nie były korzystne dla produkcji szkółkarskiej. Bezśnieżna zima (1996/97) spowodowała uszkodzenia czereśni i wiśni na czereśni ptasiej oraz grusz na pigwie, zwłaszcza na glebach lekkich. Lokalnie ucierpiały też mateczniki podkładek wegetatywnych. Jakość materiału była więc w przypadku niektórych gatunków nie najlepsza. W wielu przypadkach pozyskiwanie sadzonek truskawek przesunięto na wiosnę 1998 r. z uwagi na małą ich ilość i słabą jakość. W 1997 r. zakwalifikowano o około 1% mniej drzewek owocowych niż w 1996 r. Tylko w przypadku dwóch gatunków – jabłoni i śliwy – nastąpił minimalny wzrost (tabela 2). Wiodącą odmianą jabłoni został Szampion ISK, którego udział w produkcji zwiększył się o około 6%. Drugie miejsce zajął Jonagold ISK, a następne – Idared ISK. Odnotowano dalszy spadek produkcji krzewów owocowych (0,5%), wyjątek stanowią porzeczki czerwone i maliny.
Coraz bardziej maleje zainteresowanie czarną porzeczką. W 1997 r. wycofano z Rejestru dwie odmiany angielskie, a zakwalifikowano o 113 tys. sadzonek mniej niż w 1996 r. Na przestrzeni lat obserwuje się spadek liczby kwalifikowanych sadzonek truskawek. W 1997 r. nastąpił jednak wzrost (o ponad 60%) produkcji materiału elitarnego truskawek, co pozwala oczekiwać zwiększenia liczby kwalifikowanych sadzonek w bieżącym sezonie. Wiodącymi odmianami są Senga Sengana ISK (60,5%) i Elsanta Skierniewicka ISK (19,9%). Do 1997 r. jedyną placówką prowadzącą hodowlę zachowawczą odmian truskawek wpisanych do polskiego rejestru był Sadowniczy Zakład Doświadczalny w Brzeznej. W ostatnim roku również inni hodowcy zgłosili swój materiał mateczny do kwalifikacji na superelitę, był on jednak produkowany według różnych zasad. Konieczne staje się więc wprowadzenie, w oparciu o schematy EPPO, ujednoliconych metod i przepisów obowiązujących w produkcji materiału wyjściowego truskawek. Ostatnio obserwuje się coraz większe zainteresowanie firm zagranicznych naszym rynkiem szkółkarskim, zwłaszcza truskawkami. Materiał ten najczęściej sprowadzany jest do Polski lub produkowany w krajach na podstawie umów licencyjnych.
Kontrola materiału szkółkarskiego
Prowadzone w ostatnim roku przez Inspekcję Nasienną kontrole materiału szkółkarskiego wykazały znaczą poprawę w zakresie legalności jego wytwarzania, obrotu, a także przestrzegania obowiązujących przepisów. Kontrolą objęto ogółem 1042 punkty. Były to dołowniki u producentów, bazary, targowiska i zorganizowane punkty sprzedaży. W 20 przypadkach stwierdzono prowadzenie nielegalnego obrotu, co stanowi 0,3% drzew i krzewów objętych kontrolą (w 1996 r. – 2,1%). Największy udział materiału nie kwalifikowanego i nie odpowiadającego normie stwierdzono w punktach sprzedaży nie posiadających zezwoleń oraz u producentów prowadzących nielegalną produkcję i sprzedaż bezpośrednio w gospodarstwie bądź na targowisku. Zmniejszył się udział materiału nie kwalifikowanego jabłoni, do czego przyczynił się niewątpliwie obowiązek urzędowego etykietowania drzew tego gatunku wprowadzony w 1996 r. (w 1997 r. – pozostałych gatunków). W 1997 r. Inspekcja Nasienna rozprowadziła 5,8 mln etykiet do 622 gospodarstw szkółkarskich. Są jednak producenci, którzy nie wywiązali się z obowiązku oznaczania wszystkich zakwalifikowanych drzewek przed ich wykopaniem ze szkółki – zakładali etykiety dopiero po wykopaniu i przesortowaniu materiału. Stwierdzano także przypadki ich braku (tylko 1-2 etykiety w pęczku drzewek), najczęściej na targowiskach. Producentów notorycznie nie przestrzegających przepisów, obowiązujących w obrocie materiałem szkółkarskim, kierowano do kolegiów ds. wykroczeń.
