Zmiany klimatu w Polsce i jego konsekwencje bezpośrednio wpływają na zieloną branżę. Temat ten poruszył na konferencji „Ogrody na nowe czasy” Piotr Banaszczak, kierownik Arboretum w Rogowie. Spotkanie to, zorganizowane przez Garden MasterClass Polska, odbyło się 23 marca 2024 r. w Warszawie.
Zmiany klimatu w Polsce i przesunięcie stref mrozoodporności
W opisach bylin, krzewów i drzew ozdobnych podana jest zwykle strefa klimatyczna. Informuje ona nas o przybliżonym stopniu odporności danej rośliny na mróz. Przybliżonym, bo na tę cechę ma wpływ wiele innych czynników, np. pokrywa śnieżna.
Popularną metodą określenia tolerancji na mróz jest przypisanie gatunkowi lub odmianie tzw. strefy mrozoodporności USDA. W Polsce przez wiele lat korzystano z dość starego opracowania W. Heinzego i D. Schreibera „Eine neue Kartierung der Winterhärtezonen für Gehölze in Europa”, opublikowanego w rocznikach Niemieckiego Towarzystwa Dendrologicznego w 1984 r.
Autorem najnowszych opracowań stref klimatycznych USDA dla Polski jest Marek Snowarski, który przygotował je na podstawie danych (średniej wieloletniej temperaturze minimalnej) z lat 1976–2011. W porównaniu z wersją z 1984 r., na nowej mapie widać przesunięcie danego terenu mniej więcej o ¼ strefy. Zniknęła z niej strefa 5b charakteryzująca się najsurowszymi zimami, a łagodna strefa 7a znacznie się poszerzyła.
Zmiany klimatu w Polsce na przykładzie Rogowa
Z informacji przytoczonych przez Piotra Banaszczaka wynika, że rejon Rogowa także się ociepla. Znajdował się on dotychczas w stresie 6b. Biorąc pod uwagę dane z lat 2012–2023, kiedy średnia najniższa temperatura wynosiła –15°C, teren ten obecnie zalicza się do strefy 7a. Trend wzrostu temperatury jest ciągły i wyraźny, a do strefy 7b brakuje mu tylko ocieplenia o 0,2°C.
Jak zauważył jednak prelegent, mimo, że średnia temperatura powietrza się podnosi, jest coraz więcej zjawisk ekstremalnych. W tym – nagłego spadku temperatury lub jej wzrostu, niszczycielskich wiatrów, długich okresów suszy. Mimo, że strefa klimatyczna w Polsce „awansuje” wyżej, to jednak – jak przestrzegał P. Banaszczak – wciąż istnieje zagrożenie wystąpienia dużych mrozów.
Jak poinformował P. Banaszczak, już obecnie okres wegetacji roślin w Rogowie wydłużył się o około 10 dni. Z tego ponad 2/3 przypada na coraz wcześniejszą wiosnę. Ma to jednak też negatywne skutki, bo szybszy start roślin i wypuszczanie przez nie liści i pędów to jednocześnie dłuższe ryzyko uszkodzenia ich przez wiosenne przymrozki.
Ocieplanie się klimatu z jednej strony wiąże się z pozytywnymi skutkami, z drugiej – niesie zagrożenia. Łagodniejsze zimy i dłuższy sezon wegetacyjny dają możliwości uprawy w naszym kraju większej liczby ciekawych gatunków. Cieplejszy klimat to też niestety ryzyko pojawiania się nowych patogenów.
Zwycięzcy i przegrani zmian klimatu
Zmiany klimatyczne będą się wiązały z przetasowaniem w europejskich lasach. Wraz ze wzrostem temperatury i coraz częstszych niedoborów wody opadowej wiele gatunków drzew może nie przetrwać na swoich stanowiskach.
Nie od razu znikną one z krajobrazu, ale słabnąca kondycja niektórych drzew sprawi, że będą one wykazywały zwiększoną śmiertelność, podatność na choroby i szkodniki i stopniowo ustępowały konkurencji.
Jak wynika z danych Appsilon, w optymistycznym scenariuszu sosna zwyczajna (Pinus sylvestris), która jest najważniejszym gospodarczo gatunkiem drzew w Europie, straci około 22% swojej obecnej powierzchni w Europie. W wersji pesymistycznej – to ponad 50%!
Inne gatunki, np. modrzew europejski (Larix decidua), stracą ponad 80% swojego obecnego zasięgu.
Kolejnymi zagrożonymi gatunkami są brzoza brodawkowata (Betula pendula) i świerk zwyczajny (Picea abies). Sugeruje to, że skład gatunkowy lasów na całym kontynencie może ulec znaczącym zmianom. Trzeba wziąć pod uwagę to, że wraz z tymi drzewami znikną pewne gatunki grzybów i zwierząt.
W świetle tych danych, zdaniem P. Banaszczaka, w polskich lasach do głosu dojdą zwłaszcza dąb szypułkowy (Quercus robur) i grab pospolity (Carpinus betulus). „Bezpieczne” są ponadto jodła pospolita (Abies alba), buk zwyczajny (Fagus sylvatica), jesion wyniosły (Fraxinus excelsior) i dąb bezszypułkowy (Quercus petraea).
Najwięksi beneficjenci zmian klimatycznych w Polsce – przykłady roślin
O ile jedne gatunki mogą sukcesywnie być coraz mniej widoczne w krajobrazie Polski, o tyle drugie na coraz łagodniejszym klimacie korzystają.
Pięknotki
Do takich należą pięknotki (Callicarpa), które coraz obficiej owocują i zdobią swoimi oryginalnymi, fioletowymi owocami w październiku i listopadzie.
Ostrokrzew kolczasty
Coraz lepiej na różnych stanowiskach (preferuje osłonięte, słoneczne lub półcieniste) radzi sobie ostrokrzew kolczasty (Ilex aquifolium). To cenny krzew ze względu na zimozielone, skórzaste liście i – choć bardziej wrażliwy na mróz niż ostrokrzew Meservy – można się pokusić o założenie żywopłotu z tego gatunku. O odmianach ostrokrzewu kolczastego pisaliśmy w artykule Ostrokrzew. Jakie gatunki do polskich ogrodów. Podajemy listę.
Sarkokoka Hookera
Innym zimozielonym gatunkiem, coraz lepiej radzących sobie w naszych warunkach klimatycznych, jest sarkokoka Hookera (Sarcococca hookeriana). Jej zaletą są drobne, kremowe kwiaty o słodkim, przyjemnym zapachu.
Bambusy
Zmiany klimatu w Polsce powodują, że w polskich ogrodach i na terenach zieleni coraz częściej pojawiają się bambusy (z rodzajów Phyllostachys, Sasa, Fargesia, Pleioblastus). Kiedyś zimą marzły liście tych roślin, a ostatnio – jak podkreślał P. Banaszczak – to się nie zdarza. Są one ozdobne z liści i pokroju, nie mają dużych wymagań siedliskowych i przy umiejętnym wykorzystaniu i dobraniu gatunku stanowią cenny element roślinny. Podpowiedź, jakie gatunki można uprawiać w naszych ogrodach, można znaleźć w artykule Bambus w ogrodzie i jego uprawa.
Asymina trójklapowa
Na ociepleniu klimatu skorzystała też asymina trójklapowa (Asimina triloba). To niewysokie drzewo o dużych liściach, które jesienią ładnie przebarwiają się na żółto. Oryginalne są jej kwiaty, pojawiające się w maju i czerwcu. Tworzy jadalne owoce przypominające w smaku melona/banana.
Hebanowiec
Zdaniem P. Banaszczaka warto spróbować uprawy hebanowców (Diospyros), zwłaszcza najodporniejszych na mróz gatunków D. lotus i D. virginiana. Są to niewysokie drzewa o błyszczących liściach, które jesienią atrakcyjnie się przebarwiają. Owoce hebanowców są jadalne (po ulężeniu lub przemrożeniu).
Kasztan jadalny
Znakomicie w naszych warunkach klimatycznych radzi sobie kasztan jadalny (Castanea sativa), który od kilku-kilkunastu lat regularnie owocuje w rogowskim arboretum, nie przemarza, a nawet jego nasiona – roznoszone przez wiewiórki – kiełkują.
Leszczynowce
P. Banaszczak zachęcał do uprawy leszczynowców (Corylopsis). Krzewy te kwitną obficie tworząc od marca żółte, zwisające kwiatostany. W tym czasie wyglądają zjawiskowo i trudno przejść obok nich obojętnie.
